Autorka w pracy przedstawia proces społecznego wytwarzania kategorii zdrowia, choroby i zaburzeń psychicznych we współczesnym społeczeństwie określany mianem późnej bądź refleksyjnej nowoczesności oraz niespójności stanowiące nieodzowną część owego procesu. Ważnym wątkiem jest tu też próba zrozumienia współczesności przez pryzmat problematyki zdrowia psychicznego. Autorka rekonstruuje proces nadawania znaczeń kategoriom zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego z możliwie wielu punktów widzenia. Badania empiryczne będące podstawą pracy uwzględniają perspektywy aktorów społecznych biorących udział w wyżej wymienionym procesie: są to przedstawiciele społeczeństwa polskiego, osoby mające doświadczenie choroby psychicznej, członkowie ich rodzin oraz osoby pełniące role ekspertów w dziedzinie zdrowia psychicznego (psycholodzy, psychiatrzy, psychoterapeuci). Materiał zaprezentowany w pracy może mieć różnorodne zastosowania, od stricte poznawczych, po pragmatyczne, związane z takimi obszarami, jak: promocja zdrowia i psychoprofilaktyka, edukacja, praca socjalna oraz psychoterapia.
Podziękowania 11
Wstęp 13
CZĘŚĆ I 27
STARE I NOWE PYTANIA O ZDROWIE, CHOROBĘ I ZABURZENIE PSYCHICZNE 27
Rozdział 1 27
Związki zdrowia psychicznego z procesami integracji i dezintegracji społecznej. Rozważania z perspektywy funkcjonalno-strukturalnej w socjologii zdrowia psychicznego 27
1. Wstęp 27
2. Relacje kategorii „zdrowia”, „choroby” i „zaburzenia psychicznego” wobec konformizmu społecznego 28
3. Terapia zaburzeń psychicznych jako przejaw działania systemu kontroli społecznej 36
4. O statystycznym rozumieniu normalności. Czy zachowanie większości zawsze jest „normalne”? 38
5. Funkcja chorych psychicznie w społeczeństwie 40
6. Socjogeneza zaburzeń psychicznych. Pytanie o wpływ kryzysów społecznych i niespójności systemu społecznego na kondycję psychiczną jednostek 42
7. Reinterpretacje teorii społecznej roli chorego w kontekście chorób i zaburzeń psychicznych. Czy choroba psychiczna to „choroba jak każda inna”? 51
8. Konsekwencje założeń teorii funkcjonalno-strukturalnych dla socjologii zdrowia psychicznego – społeczny kauzalizm i badania epidemiologiczne uwzględniające zmienne społeczno-demograficzne 54
Rozdział 2 62
Zdrowie psychiczne – prywatny problem jednostki czy kwestia społeczna? Rozważania w kontekście teorii konfliktu (teorii krytycznej) 62
1. Wstęp 62
2. Napięcia strukturalne a zaburzenia psychiczne 64
3. Zdrowie psychiczne jako efekt konwersji kapitału 67
4. Zdrowie psychiczne a struktura społeczna i mechanizmy generowania lub niwelowania nierówności 69
5. Medykalizacja życia społecznego jako przejaw dominacji interesów ekonomicznych nad kwestiami zdrowia publicznego 72
6. Przemiany psychiatrii. Czy medycyna jest na sprzedaż? 79
7. Medykalizacja smutku i nieśmiałości. W jaki sposób narzędzia marketingu i public relations zmieniają społeczne postrzeganie zdrowia i choroby psychicznej? 83
8. Między medykalizacją a psychologizacją problemów społecznych. Kultura psychoterapeutyczna jako kultura warstw uprzywilejowanych 89
9. Implikacje założeń teorii krytycznej dla badań empirycznych w zakresie socjologii zdrowia psychicznego 96
Rozdział 3 101
Założenia teorii interpretatywnych w socjologii zdrowia psychicznego – pytania o kulturę oraz jej wpływ na osobiste doświadczenia ujmowane w kategoriach zdrowia, chorób i zaburzeń psychicznych 101
1. Wstęp 101
2. Procesy obiektywizazji i subiektywizacji wiedzy na temat zdrowia psychicznego oraz chorób i zaburzeń psychicznych 102
3. Kulturowe wyobrażenia na temat osób chorujących psychicznie jako czynnik współdeterminujący postawy społeczne 105
4. Zaburzenia psychiczne a społeczne naznaczanie zachowań dewiacyjnych. O performatywności diagnozy psychiatrycznej 113
5. Choroby i zaburzenia psychiczne jako naruszenia etnometod 120
6. Między piętnem a interpretacją prowadzącą do zdrowienia – wielość konsekwencji stosowania etykiet chorób i zaburzeń psychicznych 126
7. Bezpośrednie interakcje jako przestrzeń konstruowania kategorii zdrowia i choroby psychicznej 131
8. Mechanizmy socjalizacji do zaburzeń psychicznych 136
9. Przyjmowanie roli chorego psychicznie 142
10. Choroba psychiczna oraz zdrowienie jako doświadczenie osobiste – analiza z perspektywy narracyjnej 147
11. Konsekwencje założeń zawartych w paradygmacie interpretatywnym dla badań w ramach socjologii zdrowia psychicznego 158
Rozdział 4 165
„Szaleńcy” na miarę swoich czasów - kondycja człowieka w późnej nowoczesności a zdrowie psychiczne 165
1. Wstęp 165
2. Emocjonalne konteksty deradycjonalizacji 170
3. Nowoczesne nadzieje i rozczarowania – rozważania wokół kategorii osobowości nowoczesnej i zdrowia psychicznego 173
4. Znaczenia objawów zaburzeń psychicznych w kontekście współczesnej kultury 177
5. Kryzys psychiczny w późnej nowoczesności jako doświadczenie paradoksalne – marginalizacja pomimo powszechności. Separacja doświadczenia, refleksyjny projekt „ja” i systemy eksperckie 183
6. Wolność, ryzyko i lęk jako wyznaczniki kondycji psychicznej współczesnych jednostek 194
7. Specyfika więzi w społeczeństwie późnej nowoczesności 205
8. Stres, lęk i depresja w społeczeństwie późnej nowoczesności – między zaburzeniem a formą adaptacji 214
CZĘŚĆ II 233
KONSTRUOWANIE KATEGORII ZDROWIA, CHOROBY I ZABURZENIA PSYCHICZNEGO W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ EMPIRYCZNYCH 233
Rozdział 5 233
Podstawy teoretyczno-metodologiczne badań własnych 233
1. Cel badań i ogólne ramy teoretyczno-metodologiczne podjętych analiz 233
2. Konsekwencje przyjętych założeń teoretycznych dla metodologii badań własnych 248
3. Problemy badawcze i koncepcja badań własnych 261
3.1. Ogólnopolskie, reprezentatywne badania sondażowe 263
3.2. Jakościowe analizy opublikowanych narracji biograficznych osób mających doświadczenia kryzysu psychicznego i leczenia psychiatrycznego oraz członków rodzin osób chorujących psychicznie 266
3.3. Wywiady pogłębione z ekspertami w dziedzinie zdrowia psychicznego 271
4. Metodologia teorii ugruntowanej jako podstawa analizy danych 275
5. Podsumowanie 283
Rozdział 6 284
Kategorie zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego w świadomości społecznej – analiza na podstawie reprezentatywnych ogólnopolskich badań sondażowych 284
1. Zmienne społeczno-demograficzne respondentów 284
2. Źródła wiedzy na temat zdrowia, chorób i zaburzeń psychicznych 286
3. Zakres kontaktów z osobami doświadczającymi zaburzeń/chorób psychicznych 296
4. Perspektywy różnicowania kategorii zdrowia i choroby/zaburzenia psychicznego oraz percepcja granic pomiędzy zdrowiem a zaburzeniem/chorobą psychiczną 306
5. Wiązki opinii na temat różnicowania kategorii zdrowia, chorób i zaburzeń psychicznych 325
6. Wnioski i podsumowanie 331
Rozdział 7 333
Skojarzenia z pojęciami zdrowia psychicznego i choroby/zaburzenia psychicznego oraz wyobrażenia człowieka zdrowego psychicznie i osoby chorej psychicznie w świadomości społecznej – mapy mentalne na podstawie analizy pólsemantycznych 333
1. Analiza pól semantycznych i konstruowanie map mentalnych 333
2. Skojarzenia z pojęciem „zdrowia psychicznego” 337
3. Wyobrażenia na temat cech i zachowań człowieka zdrowego psychicznie 344
4. Skojarzenia z pojęciem „choroby psychicznej” 353
5. Wyobrażenia na temat cech i zachowań człowieka chorującego psychicznie/doświadczającego zaburzeń psychicznych 358
6. Wnioski i podsumowanie 373
Rozdział 8 376
Konstruowanie kategorii zdrowia psychicznego i choroby/zaburzenia psychicznego w narracjach biograficznych osób mających doświadczenie kryzysu psychicznego i leczenia psychiatrycznego 376
1. Główne kategorie analizy danych 376
2. Bezpośrednie i pośrednie definiowanie choroby psychicznej. Sposoby konstruowania wypowiedzi oraz treści przekazywane w narracjach o chorobie psychicznej 378
2.1. „Niewinne początki” i nienazywanie choroby 379
2.2. Opisy kontekstu choroby i strategie porządkowania narracji 382
2.3. Przekazy o depresji i psychozie 386
2.4. Narastające cierpienie jako punkt wyjścia wędrówki w poszukiwaniu ulgi oraz znaczenia niezrozumiałych doświadczeń 388
2.5. Społeczne rangowanie chorób psychicznych, instytucji leczniczych oraz dziedzin nauki i praktyki społecznej 390
2.6. Stereotypowe wyobrażenia o chorobie psychicznej 391
2.7. Wyobrażenia o chorobie psychicznej konstruowane przez porównanie z chorobą somatyczną 393
2.8. Tabuizacja choroby psychicznej jako sposób radzenia sobie w sytuacji anomii 394
2.9. Choroba psychiczna jako doświadczenie egzystencjalne 395
3. Choroba psychiczna jako czynnik wpływający na relacje jednostki z otaczającym światem i innymi ludźmi 396
3.1. Początki choroby: utrata rozumienia otaczającej rzeczywistości i narastające poczucie wyobcowania 397
3.2. Zakłócenia komunikacji z ludźmi na skutek pierwszych objawów choroby 400
3.3. Ukrywanie choroby i wynikające z niego komplikacje 402
3.4. Selektywne ujawnianie choroby 407
3.5. Gdy nie da się już ukrywać kryzysu 410
3.6. Reakcje partnerów interakcji na ujawnienie choroby psychicznej jednostki 411
3.7. Motyw wędrówki w poszukiwaniu pomocy 416
3.8. Interakcje podejmowane w kontekście przyjmowania ról chorego psychicznie i pacjenta psychiatrycznego 419
3.9. Relacje z innymi chorymi 425
4. Choroba psychiczna jako obszar pracy nad biografią 428
5. Koncepcje zdrowia i zdrowienia wyłaniające się z narracji o chorobie 433
6. Wnioski i podsumowanie 438
Rozdział 9 445
Konstruowanie kategorii zdrowia psychicznego i choroby/zaburzenia psychicznego w narracjach członków rodzin osób chorujących psychicznie 445
1. Narracje biograficzne członków rodzin osób chorujących psychicznie w kontekście narracji jednostek doświadczających kryzysu psychicznego 445
2. Poznawcza adaptacja do sytuacji choroby psychicznej w rodzinie 450
3. Adaptacja emocjonalna do sytuacji choroby psychicznej członka rodziny 461
4. Interakcje społeczne podejmowane przez członków rodzin osób chorujących psychicznie 467
4.1. Interakcje pomiędzy zdrowymi a chorymi członkami rodziny 468
4.2. Interakcje między zdrowymi członkami rodziny 476
4.3. Interakcje pomiędzy członkami rodzin zmagających się z problemem choroby psychicznej a przedstawicielami otoczenia społecznego 478
4.4. Rodziny osób chorych psychicznie w interakcji z przedstawicielami instytucji psychiatrycznych 480
4.5. Bliscy osób chorych psychicznie w interakcji z osobami mającymi podobne doświadczenia 487
5. Wnioski i podsumowanie 488
Rozdział 10 497
Konstruowanie kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego w narracjach ekspertów 497
1. Główne kierunki analizy danych 497
2. Bezpośrednie i pośrednie sposoby definiowania kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego przez ekspertów 498
2.1. Zdrowie, zaburzenie i choroba psychiczna jako części kontinuum – nieostrość granic między zdrowiem, zaburzeniem i chorobą 500
2.2. Kryteria społecznego funkcjonowania oraz subiektywnego cierpienia – wzajemne relacje 506
2.3. Objaw jako kryterium zaburzenia i/lub choroby oraz komunikat 511
2.4. Rola czynników biologicznych i psychospołecznych w różnicowaniu zaburzenia i choroby psychicznej 513
2.5. Kryterium czasu 515
2.6. Próby odnoszenia teoretycznych konstruktów zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego do opisu funkcjonowania konkretnych jednostek 517
3. Wokół diagnozy – rola procedur diagnostycznych w procesie konstruowania kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego 519
3.1. Postawy ekspertów wobec oficjalnych systemów klasyfikacyjnych (ICD i DSM) 520
3.2. Refleksje dotyczące zmian w oficjalnych systemach diagnostycznych 527
3.3. Funkcje diagnozy wobec diagnozowanych – próba rekonstrukcji z perspektywy ekspertów 530
4. Przemiany sposobów myślenia o problematyce zdrowia psychicznego wraz ze zdobywaniem doświadczeń zawodowych 536
5. Wnioski i podsumowanie 541
Rozdział 11 546
Czynniki wyznaczające kontekst procesu konstruowania kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego przez ekspertów 546
1. Kontekst instytucjonalny 546
1.1. Konstruowanie kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego w obrębie wyspecjalizowanych instytucji ochrony zdrowia w sektorze publicznym i prywatnym 547
1.2. Konstruowanie kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego w szerszym kontekście instytucjonalnym 556
2. Kontekst społeczno-kulturowy 562
2.1. Ogólne ramy kulturowe wyznaczające społeczną świadomość problematyki zdrowia psychicznego oraz postawy wobec osób chorujących psychicznie 563
2.2. Zmiana społeczno-kulturowa a kondycja psychiczna jednostek 569
2.3. Społeczno-kulturowe manifestacje napięć a uniwersalne mechanizmy generujące zaburzenia psychiczne 576
3. Kontekst osobisty 577
3.1. Relacje pomiędzy kondycją psychiczną osób pracujących w obszarze zdrowia psychicznego a sposobami rozumienia kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego 579
3.2. Sposoby radzenia sobie z kryzysami w narracjach badanych ekspertów 587
4. Wnioski i podsumowanie 591
Zakończenie 594
Bibliografia 604
Aneks 636
I. Kwestionariusz do ogólnopolskich, reprezentatywnych badań sondażowych 636
II. Tabele aneksowe do rozdziału 6 638
III. Tabele aneksowe do rozdziału 7 647
IV. Oznaczenia wypowiedzi osób mających doświadczenie kryzysu psychicznego i leczenia psychiatrycznego 686
V. Oznaczenia wypowiedzi członków rodzin osób chorujących psychicznie 686
VI. Kwestionariusz wywiadu pogłębionego z ekspertami w dziedzinie zdrowia psychicznego 687
VII. Oznaczenia ekspertów uczestniczących w wywiadach pogłębionych 688
Summary (The social construction of categories of mental health, disease and disorder in late-modernity society) 689
