System Prawa Karnego Procesowego. Tom VI. Strony i inni uczestnicy postępowania karnego

Przekazywany do rąk Czytelników VI tom Systemu Prawa Karnego Procesowego poświęcony jest problematyce stron i innych uczestników postępowania karnego. Główną ideą Systemu, zgodnie z charakterem tego wielotomowego cyklu publikacji, jest zebranie dotychczasowego dorobku literatury i po części orzecznictwa dotyczącego polskiego procesu karnego. Z drugiej jednak strony, Autorzy musieli zaprezentować własne poglądy w opisywanej materii. Pewien wkład we wzbogacenie opisanej tu problematyki wniósł także ustawodawca, dokonując w ostatnich latach licznych nowelizacji polskiej procedury karnej, w tym "wielkiej reformy", która weszła w życie z dniem 1 lipca 2015 r., i "kontrreformy" wprowadzonej zasadniczo z dniem 15 kwietnia 2016 r. Obie nowelizacje wpłynęły także, w większym lub mniejszym stopniu, na status prawny stron i innych uczestników postępowania karnego. W związku z powyższym należało także w niniejszej publikacji odnieść się do często sprzecznych zmian, wprowadzonych na przestrzeni zaledwie dwóch lat, co nadało poświęconym im rozważaniom charakter dynamiczny. Pojęcie uczestnika postępowania budzi wątpliwości nie tylko w literaturze, ale i aktualnym orzecznictwie Sądu Najwyższego, równie wiele kontrowersji budzi także tradycyjne pojęcie strony procesowej, rodzaje stron, pojęcia zdolności procesowej i zdolności do czynności procesowych. Problematyka ta, stanowiąca swoisty wstęp do zagadnień opisywanych w niniejszym tomie, została obszernie opisana w rozdziale I. W rozdziale II opisano instytucję oskarżyciela publicznego w odniesieniu do prokuratora, jak i nieprokuratorskich organów oskarżycielskich. W przypadku prokuratora sięgnięto nie tylko do regulacji kodeksu postępowania karnego, ale i ustawy z 28 stycznia 2016 r. - Prawo o prokuraturze oraz wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 7 kwietnia 2016 r. - Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury. Rozdział III zawiera szerokie rozważania dotyczące pokrzywdzonego. Przeprowadzona w nim analiza standardów ochrony praw pokrzywdzonego w świetle dokumentów europejskich oraz Konstytucji RP i obowiązującego kodeksu postępowania karnego przekonuje, że nie jest on już w polskim procesie karnym postacią zapomnianą. Jednocześnie wykazuje, jak istotną rolę w ukształtowaniu tych wzorców odegrało szeroko rozumiane ustawodawstwo europejskie. Rozdział IV opisuje ewolucję uprawnień i obecny status prawny oskarżyciela posiłkowego występującego w procesie karnym zarówno jako oskarżyciel posiłkowy uboczny, jak i oskarżyciel posiłkowy subsydiarny. Problematyka oskarżyciela prywatnego jest przedmiotem rozważań rozdziału V niniejszego tomu. Godne uwagi są rozważania dotyczące pojęcia i statusu prawnego oskarżyciela prywatnego w obowiązującym ustawodawstwie. Obejmują one w szczególności analizę jego praw do dysponowania skargą i pojednania (w tym w trybie mediacji) oraz uprawnień jako strony procesu. Opisano również instytucję ingerencji prokuratora w postępowanie prywatnoskargowe. Rozdział VI omawia instytucję powoda cywilnego, która z dniem 1 lipca 2015 r. stała się w polskim procesie karnym instytucją historyczną. W podsumowaniu rozdziału zawarto krótką refleksję co do zniesienia z dniem 1 lipca 2015 r. w polskim procesie karnym instytucji powództwa cywilnego, czemu towarzyszyło jednak wprowadzenie w art. 59a k.k. instytucji tzw. umorzenia restytucyjnego oraz likwidacji tegoż w dacie 15 kwietnia 2016 r. Najobszerniejszy, VII rozdział poświęcono biernej stronie procesowej, czyli oskarżonemu sensu largo. Było to założenie świadome, uzasadnione faktem, że to właśnie oskarżony (podejrzany) był na przestrzeni wieków i jest obecnie centralną postacią procesu karnego. Rozdział VIII obejmuje problematykę szczególnych stron procesowych i analizę innych niż kodeks postępowania karnego ustaw. Zawarte w nim rozważania dotyczą podmiotu zbiorowego (opisanego na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary), instytucji interwenienta i podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej (przewidzianych przez kodeks karny skarbowy) oraz rodziców nieletniego (w świetle ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich). W rozdziale IX tomu zawarto rozważania dotyczące przedstawiciela ustawowego pokrzywdzonego małoletniego, ubezwłasnowolnionego lub nieporadnego, a także przedstawiciela ustawowego oskarżonego nieletniego lub ubezwłasnowolnionego. Stosunkowo obszerne rozważania rozdziału X dotyczą obrońcy. Równie istotną rolę w procesie karnym pełni pełnomocnik, którego rola jest przedmiotem rozważań rozdziału XI niniejszego tomu. Instytucja ta została poddana analizie na tle kodeksu postępowania karnego oraz przepisów pozakodeksowych. XII rozdział dotyczy występujących w procesie karnym rzeczników interesu społecznego, a mianowicie: Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, Prokuratora Generalnego, prokuratora, przedstawiciela społecznego, amicus curiae i instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej. Podmioty te, być może niezbyt eksponowane w orzecznictwie sądowym i literaturze przedmiotu, zasługują niewątpliwie na uwagę. Należy wyrazić zasadną nadzieję, że zainteresowanie nimi wzrośnie chociażby ze względu na interesujące rozważania autorytetów nauki polskiej doktryny postępowania karnego zamieszczone w niniejszym tomie. Szósty tom Systemu wieńczą rozważania rozdziału XIII poświęcone innym niż wskazane powyżej uczestnikom procesu karnego: świadkom, biegłym, tłumaczom, stenografom, ekspertom, osobom przybranym do czynności i protokolantom. Ich służebna rola w procesie karnym jest rzadko dostrzegana, a tym bardziej doceniana, ale niewątpliwie niezbędna.