„Kardiogeriatria” to dwutomowe, kompleksowe, praktyczne opracowanie przedstawiające różne aspekty opieki medycznej nad pacjentem geriatrycznym ze schorzeniami układu krążenia, zwracające uwagę na jej odmienność oraz konieczność dostosowania diagnostyki i terapii do specyfiki problemów medycznych i funkcjonalnych chorego. W jego powstaniu brał udział interdyscyplinarny zespół specjalistów, m.in. z zakresu geriatrii, kardiologii, chorób wewnętrznych, pulmonologii, neurologii, diabetologii, anestezjologii, farmakologii klinicznej, żywienia klinicznego i fizjoterapii, zajmujących się na co dzień leczeniem pacjentów w starszym wieku ze schorzeniami kardiologicznymi. Zawartość merytoryczna książki oparta jest na standardach diagnostycznych i terapeutycznych uznanych towarzystw medycznych, na aktualnej światowej literaturze, a także wiedzy i praktyce klinicznej autorów dzielących się nimi w poszczególnych rozdziałach. Książkę polecamy lekarzom praktykom zajmującym się starszymi pacjentami z problemami kardiologicznymi. Z pewnością nie zostały w niej wyczerpane wszystkie tematy, ale mamy nadzieję, że stanowić ona będzie dobry początek dla zgłębienia stanowiącej ciągle wyzwanie i wciąż jednak sztukę – kardiogeriatrii.
Wykaz skrótów XXIII
Wstęp Zyta Beata Wojszel 1
1. Epidemiologia chorób serca u osób w starszym wieku Hanna Kujawska-Danecka, Tomasz Zdrojewski 9
1.1. Wprowadzenie 9
1.2. Rozpowszechnienie i kontrola głównych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych w Polsce – aktualne dane z badania PolSenior2 11
1.2.1. Nadciśnienie tętnicze 12
1.2.2. Hipercholesterolemia 13
1.2.3. Nadwaga i otyłość 14
1.2.4. Palenie papierosów 15
1.3. Epidemiologia wybranych chorób serca u osób w starszym wieku 15
1.3.1. Niewydolność serca 15
1.3.2. Zwężenie zastawki aortalnej 17
1.3.3. Choroba niedokrwienna serca 19
1.3.4. Migotanie przedsionków 21
1.4. Struktura przyczyn zgonów osób starszych w Polsce 22
2. Anatomia i fizjopatologia układu krążenia w procesie starzenia się Tomasz Andrzej Bonda 27
2.1. Wprowadzenie 27
2.2. Ogólne komórkowe mechanizmy starzenia się 28
2.3. Starzenie się poszczególnych typów komórek 32
2.3.1. Starzenie się kardiomiocytów 32
2.3.2. Starzenie się komórek się komórek nabłonka 33
2.3.3. Starzenie się komórek mięśni gładkich i fibroblastów 34
2.4. Zmiany anatomii i czynności tętnic w przebiegu starzenia się 35
2.5. Zmiany anatomii i czynności serca w przebiegu starzenia się 37
2.6. Zmiany regulacji autonomicznej w procesie starzenia się 40
2.7. Patogeneza wybranych chorób układu krążenia w wieku podeszłym 41
2.7.1. Nadciśnienie tętnicze 41
2.7.2. Miażdżyca 43
2.7.3. Niewydolność serca 44
2.7.4. Zaburzenia funkcji zastawek serca 47
2.7.5. Zaburzenia funkcji węzła zatokowo-przedsionkowego oraz układu bodźcoprzewodzącego 48
3. Całościowa ocena geriatryczna (COG) jako podstawa opieki nad pacjentem w starszym wieku Barbara Bień 51
3.1. Wprowadzenie 51
3.2. Złożoność i specyfika pacjenta kardiogeriatrycznego jako wskazanie do COG 52
3.3. Całościowa ocena i opieka geriatryczna jako standard postępowania w geriatrii 54
3.4. Interdyscyplinarna współpraca zespołowa i strategia opieki kardiogeriatrycznej 55
3.5. Identyfikacja pacjentów wymagających COG 56
3.6. Obszary pogłębionej oceny geriatrycznej 58
3.7. Aspekt diagnostyczny COG 58
3.8. Aspekt prognostyczny COG 59
3.9. Korzyści ze stosowania COG 60
4. Badanie podmiotowe i przedmiotowe układu krążenia w starości Agnieszka Kasiukiewicz 63
4.1. Stan medyczny 63
4.1.1. Badanie podmiotowe 63
4.1.2. Badanie przedmiotowe 67
4.2. Stan funkcjonalny 73
4.2.1. Podstawowe czynności dnia codziennego 73
4.2.2. Instrumentalne czynności dnia codziennego 75
4.2.3. Ocena równowagi i ryzyka upadków 75
4.2.4. Zespół kruchości (frailty) i sarkopenia 75
4.3. Stan psychiczny 76
4.3.1. Zaburzenia funkcji poznawczych 77
4.3.2. Zaburzenia nastroju/depresyjne 77
4.4. Stan socjalno-ekonomiczny 78
5. Choroby serca w starości 81
5.1. Nieprawidłowości ciśnienia tętniczego 81
5.1.1. Nadciśnienie tętnicze Jerzy Gąsowski 81
5.1.2. Ambulatoryjne monitorowanie ciśnienia tętniczego u pacjenta w starszym wieku Barbara Wizner 100
5.2. Omdlenia 128
5.2.1. Omdlenia odruchowe u osób starszych Piotr Kułakowski 128
5.2.2. Hipotensja ortostatyczna Jan Szewieczek 138
5.3. Choroba niedokrwienna serca – specyfika w starszym wieku Marek Rajzer, Michał Terlecki, Łukasz Klima, Sebastian Janiec, Paweł Lis 160
5.3.1. Epidemiologia choroby niedokrwiennej serca – znaczenie wieku 160
5.3.2. Klasyfikacja i odrębności obrazu klinicznego choroby niedokrwiennej serca w starości. Etiologia i patogeneza choroby wieńcowej 161
5.3.3. Przewlekły zespół wieńcowy – odrębności w wieku starszym 162
5.3.4. Ostry zespół wieńcowy – odrębności w wieku starszym 176
5.4. Miażdżyca naczyń obwodowych (PAD) Anna Kabłak-Ziembicka, Tadeusz Przewłocki 189
5.4.1. Starzenie się tętnic 189
5.4.2. Rodzaje miażdżycy 192
5.4.3. Epidemiologia, czynniki ryzyka oraz przebieg kliniczny miażdżycy w określonych obszarach tętniczych pozawieńcowych ze szczególnym uwzględnieniem osób starszych 194
5.4.4. Metody hartowania naczyń 208
5.4.5. Rola farmakoterapii w miażdżycy naczyń obwodowych 213
5.5. Choroba zakrzepowo-zatorowa Małgorzata Konieczyńska, Anetta Undas 229
5.5.1. Epidemiologia 230
5.5.2. Czynniki ryzyka 232
5.5.3. Obraz kliniczny 235
5.5.4. Diagnostyka 237
5.5.5. Terapia 245
5.5.6. Pierwotna profilaktyka przeciwzakrzepowa 254
5.5.7. Nowe kierunki badań 256
5.6. Migotanie przedsionków Paulina Łopatowska, Anna Tomaszuk-Kazberuk 258
5.6.1. Epidemiologia 259
5.6.2. Czynniki ryzyka 259
5.6.3. Obraz kliniczny 263
5.6.4. Diagnostyka 265
5.6.5. Terapia 266
5.6.6. Rokowanie u pacjentów z AF w starszym wieku 276
5.7. Komorowe zaburzenia rytmu serca u starszych osób Agnieszka Bednarek, Adam Bednarski, Aleksandra Ostrowska, Mateusz Gaczoł, Marek Rajzer 281
5.7.1. Wprowadzenie 281
5.7.2. Epidemiologia 282
5.7.3. Wpływ starzenia się na patofizjologię, obraz kliniczny i czynniki ryzyka komorowych zaburzeń rytmu serca 282
5.7.4. Obraz kliniczny komorowych zaburzeń rytmu serca u osób starszych 283
5.7.5. Metody diagnostyczne 284
5.7.6. Leczenie 288
5.7.7. Rokowanie 293
5.8. Elektroterapia zaburzeń rytmu i przewodnictwa w starości Marek Jastrzębski, Grzegorz Kiełbasa, Agnieszka Bednarek, Adam Bednarski, Kinga Tyjas 295
5.8.1. Epidemiologia i czynniki ryzyka zaburzeń rytmu i przewodzenia w starości 295
5.8.2. Czynniki ryzyka tachy – i bradyarytmii 298
5.8.3. Obraz kliniczny 300
5.8.4. Diagnostyka 301
5.8.5. Terapia 306
5.8.6. Elektroterapia a arytmie nadkomorowe 324
5.8.7. Rokowanie 336
5.9. Niewydolność serca Krzysztof Rewiuk, Kamil Skowron 341
5.9.1. Epidemiologia 341
5.9.2. Czynniki ryzyka 343
5.9.3. Obraz kliniczny 345
5.9.4. Diagnostyka 347
5.9.5. Terapia 350
5.9.6. Rokowanie 359
5.10. Wady zastawkowe serca w starości Wiktoria Wojciechowska, Tomasz Drożdż, Jakub Mrzyk, Łukasz Żydzik, Marek Rajzer 363
5.10.1. Wprowadzenie 363
5.10.2. Stenoza aortalna 364
5.10.3. Niedomykalność zastawki aortalnej 370
5.10.4. Niedomykalność mitralna 374
5.10.5. Stenoza mitralna 382
5.10.6. Niedomykalność trójdzielna 389
5.10.7. Stenoza trójdzielna 396
5.10.8. Wady wielozastawkowe 396
5.11. Echokardiografia – specyfika w starszym wieku Agnieszka Olszanecka, Emil Dadański, Katarzyna Góra, Marek Rajzer 402
5.11.1. Wprowadzenie 402
5.11.2. Fizjologiczne zmiany zachodzące w sercu w procesie starzenia się 403
5.11.3. Echokardiografia w wybranych sytuacjach klinicznych u osób w starszym wieku 408
5.11.4. Podsumowanie 413
5.12. Infekcyjne zapalenie wsierdzia Marek Klocek, Maryla Kocowska-Trytko, Marek Stopa, Agnieszka Olszanecka 418
5.12.1. Wprowadzenie 418
5.12.2. Epidemiologia 419
5.12.3. Patogeneza infekcyjnego zapalenia wsierdzia 419
5.12.4. Profilaktyka infekcyjnego zapalenia wsierdzia 420
5.12.5. Rozpoznanie infekcyjnego zapalenia wsierdzia 421
5.12.6. Leczenie infekcyjnego zapalenia wsierdzia 427
5.12.7. Szczególne postaci infekcyjnego zapalenia wsierdzia 430
5.12.8. Podsumowanie 434
5.13. Techniki obrazowe w diagnostyce schorzeń kardiologicznych (tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny serca) Tomasz Baron 437
5.13.1. Tomografia komputerowa 438
5.13.2. Rezonans magnetyczny 445
5.13.3. Inne wskazania 452
5.13.4. Podsumowanie 453
5.14. Nadciśnienie płucne u osób starszych Małgorzata Chlabicz, Karol A. Kamiński 455
5.14.1. Wprowadzenie 455
5.14.2. Częstość występowania 456
5.14.3. Przyczyny i czynniki ryzyka 458
5.14.4. Objawy i rozpoznanie 459
5.14.5. Wczesne wykrywanie 460
5.14.6. Leczenie i opieka 463
5.14.7. Podsumowanie 463
Skorowidz [str. I–XXV] 465
Wykaz skrótów XXIII
6. Problemy towarzyszące i jakość życia w chorobach układu krążenia w starości 465
6.1. Otyłość a choroby układu krążenia w starości Zyta Beata Wojszel, Justyna Rentflejsz 465
6.1.1. Epidemiologia 465
6.1.2. Czynniki ryzyka 466
6.1.3. Obraz kliniczny i diagnostyka 467
6.1.4. Leczenie otyłości 470
6.1.5. Rokowanie 476
6.2. Cukrzyca a choroby układu krążenia w starości Justyna Rentflejsz, Zyta Beata Wojszel 480
6.2.1. Epidemiologia 480
6.2.2. Czynniki ryzyka cukrzycy 481
6.2.3. Obraz kliniczny 481
6.2.4. Diagnostyka cukrzycy 482
6.2.5. Terapia cukrzycy typu 2 i jej powikłań 485
6.2.6. Ostre powikłania cukrzycy w przebiegu hiperglikemii 496
6.2.7. Hipoglikemia 497
6.2.8. Rokowanie 498
6.3. Obturacyjny bezdech senny Aleksander Kania 500
6.3.1. Dane epidemiologiczne 500
6.3.2. Czynniki ryzyka OSA 501
6.3.3. Objawy 501
6.3.4. Odmienności w zakresie konsekwencji zdrowotnych u osób starszych 502
6.3.5. Diagnostyka 502
6.3.6. Leczenie 506
6.3.7. Rokowanie 508
6.4. Płuca w chorobach serca w starości Tomasz Targowski 509
6.4.1. Wprowadzenie 509
6.4.2. Zmiany w układzie oddechowym związane z wiekiem 510
6.4.3. Wzajemne zależności między zaburzeniami czynności płuc i chorobami serca 511
6.4.4. Wybrane choroby układu oddechowego – trudności diagnostyczne i terapeutyczne u chorych kardiologicznych 513
6.5. Anemia i niedobór żelaza w niewydolności serca w starości Kornelia Kędziora-Kornatowska, Jakub Husejko 526
6.5.1. Wprowadzenie 526
6.5.2. Epidemiologia 527
6.5.3. Mechanizmy anemii w niewydolności serca 527
6.5.4. Charakterystyka kliniczna związana z niedokrwistością w niewydolności serca 529
6.5.5. Diagnostyka niedokrwistości z niedoboru żelaza u pacjentów z niewydolnością serca 530
6.5.6. Niedokrwistość z niedoboru innych skłż żelazo u pacjentów z niewydolnością serca 531
6.5.7. Niedokrwistość u pacjentów z niewydolnością serca a zwiększone ryzyko zgonu 531
6.5.8. Leczenie niedokrwistości w niewydolności serca 532
6.5.9. Wnioski 533
6.6. Zaburzenia wodno-elektrolitowe w chorobach serca w starości Krzysztof Wróblewski 537
6.6.1. Patogeneza zaburzeń elektrolitowych w starości 537
6.6.2. Zaburzenia stężenia sodu 539
6.6.3. Zaburzenia stężenia potasu i magnezu 545
6.6.4. Zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej 546
6.6.5. Zalecenia ogólne dotyczące optymalnej płynoterapii i farmakoterapii u pacjenta geriatrycznego 547
6.7. Choroby układu krążenia u chorych onkologicznych w starszym wieku Katarzyna Broczek 550
6.7.1. Wprowadzenie 550
6.7.2. Choroby układu krążenia a nowotwory 551
6.7.3. Epidemiologia 552
6.7.4. Ocena czynników ryzyka 553
6.7.5. Toksyczność sercowo-naczyniowa leczenia onkologicznego 553
6.7.6. Diagnostyka 558
6.7.7. Terapia 559
6.7.8. Wyzwania na przyszłość 559
6.8. Choroby serca a kwalifikacja chorych w starszym wieku do zabiegów operacyjnych Zbigniew Putowski, Marcelina Czok, Wojciech Szczeklik 562
6.8.1. Wprowadzenie 562
6.8.2. Przygotowanie do zabiegu operacyjnego 563
6.8.3. Ryzyko związane z zabiegiem operacyjnym 563
6.8.4. Ryzyko związane z pacjentem 565
6.8.5. Leczenie przeciwzakrzepowe a zabieg 568
6.9. Opieka przed- i pooperacyjna nad pacjentem w starszym wieku Liudmila Hasak, Romuald Lango 569
6.9.1. Pacjenci w wieku podeszłym z punktu widzenia anestezjologa 569
6.9.2. Wizyta przedoperacyjna 570
6.9.3. Prehabilitacja 571
6.9.4. Przygotowanie do zabiegu i znieczulenia 572
6.9.5. Okołooperacyjne postępowanie w świetle wytycznych ERAS 572
6.9.6. Wybór metody znieczulenia i opieka śródoperacyjna 574
6.9.7. Opieka pooperacyjna 576
6.9.8. Leczenie bólu pooperacyjnego 576
6.9.9. Profilaktyka powikłań zakrzepowo-zatorowych 578
6.9.10. Zaburzenia funkcji ośrodkowego układu nerwowego 579
6.10. Choroby układu krążenia a zdrowie seksualne w starości Małgorzata Izabela Sobieszczańska 582
6.10.1. Seksualność w wieku podeszłym 582
6.10.2. Prozdrowotne znaczenie aktywności seksualnej 583
6.10.3. Zaburzenia seksualne – przyczyny 584
6.10.4. Terapia zaburzeń seksualnych 590
6.10.5. Ryzyko aktywności seksualnej u pacjentów kardiologicznych 591
6.10.6. Obciążenie układu krążenia podczas aktywności seksualnej 592
6.10.7. Przyczyny nagłego zatrzymania krążenia i zgonu podczas aktywności seksualnej 593
6.10.8. Choroby układu krążenia a aktywność seksualna 594
6.10.9. Rola interakcji pacjent–lekarz 597
6.11. Jakość życia w chorobach serca i naczyń w starości Katarzyna Szczerbińska 601
6.11.1. Jakość życia osób starszych z chorobami układu krążenia 601
6.11.2. Narzędzia badawcze służące do oceny jakości życia osób starszych z chorobami układu krążenia 602
6.11.3. Czynniki determinujące jakość życia osób starszych z chorobami układu sercowo-naczyniowego 610
7. Wielkie zespoły geriatryczne a choroby układu krążenia 617
7.1. Otępienie ze szczególnym uwzględnieniem roli naczyniowych czynników ryzyka Aleksandra Klimkowicz-Mrowiec, Alicja Klich-Rączka 617
7.1.1. Wprowadzenie 618
7.1.2. Epidemiologia otępień 618
7.1.3. Czynniki ryzyka otępień 620
7.1.4. Rola naczyniowych czynników ryzyka w rozwoju otępienia 621
7.1.5. Kryteria diagnostyczne i obraz kliniczny otępień 629
7.1.6. Diagnostyka zespołów otępiennych 634
7.1.7. Leczenie otępień 634
7.2. Choroby układu krążenia a depresja i zespoły lękowe Beata Galińska-Skok, Zyta Beata Wojszel 649
7.2.1. Wprowadzenie 649
7.2.2. Epidemiologia 650
7.2.3. Obraz kliniczny i diagnostyka depresji 653
7.2.4. Zaburzenia lękowe 656
7.2.5. Leczenie depresji 658
7.2.6. Psychoterapia 664
7.2.7. Profilaktyka zaburzeń lękowo-depresyjnych 664
7.3. Choroby układu krążenia a delirium Karolina Piotrowicz, Zyta Beata Wojszel 667
7.3.1. Wprowadzenie 667
7.3.2. Patofizjologia majaczenia 668
7.3.3. Epidemiologia i rokowanie 669
7.3.4. Rozpoznawanie majaczenia 670
7.3.5. Czynniki ryzyka 672
7.3.6. Profilaktyka majaczenia 675
7.3.7. Leczenie majaczenia 677
7.3.8. Podsumowanie 680
7.4. Choroby układu krążenia a sarkopenia i ł kruchości Anna Skalska 683
7.4.1. Wprowadzenie 683
7.4.2. Sarkopenia i ł kruchości 684
7.4.3. Choroby układu krążenia, sarkopenia i frailty – powiązania patogenetyczne 687
7.4.4. Rozpowszechnienie sarkopenii wśosób z chorobami układu krążenia 688
7.4.5. Sarkopenia, ł kruchości a wybrane choroby układu krążenia 689
7.4.6. Diagnostyka sarkopenii i zespołu kruchości 695
7.4.7. Postępowanie profilaktyczne 698
7.5. Choroby układu krążenia a niedożywienie i niedobory pokarmowe Agnieszka Kasiukiewicz, Anna Rudzińska 701
7.5.1. Wprowadzenie 702
7.5.2. Epidemiologia 702
7.5.3. Czynniki ryzyka 702
7.5.4. Obraz kliniczny 705
7.5.5. Diagnostyka 708
7.5.6. Prewencja i terapia 712
7.5.7. Rokowanie 714
7.6. Specyfika i bezpieczeństwo farmakoterapii chorób układu krążenia w starości Barbara Gryglewska, Jarosław Woroń 717
7.6.1. Wprowadzenie 717
7.6.2. Zagrożenia związane z farmakoterapią chorób układu sercowo-naczyniowego związane ze zmianami farmakokinetyki i farmakodynamiki leków w procesie starzenia się 718
7.6.3. Ograniczenia w wyborze postępowania na podstawie wytycznych towarzystw kardiologicznych 724
7.6.4. Choroby łistniejące oraz problemy geriatryczne a leczenie chorób układu sercowo-naczyniowego w starszym wieku 724
7.6.5. Racjonalizacja terapii chorób sercowo-naczyniowych w przypadku wielochorobowości 731
8. Czynniki ryzyka i prewencja chorób serca w podeszłym wieku (pierwotna i wtórna) Karol A. Kamiński, Małgorzata Chlabicz, Magdalena Zalewska 737
8.1. Strategia prewencji pierwotnej u osób starszych 737
8.1.1. Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego 738
8.1.2. Personalizacja decyzji w prewencji pierwotnej 739
8.2. Strategie prewencji wtórnej u osób starszych 740
8.3. Nadciśnienie tętnicze 740
8.4. Dyslipidemia 742
8.5. Cukrzyca 743
8.6. Palenie tytoniu 744
8.7. Rola diety w prewencji sercowo-naczyniowej w wieku podeszłym 745
8.7.1. Niedożywienie 745
8.7.2. Skład diety 747
8.7.3. Płyny w diecie 749
8.7.4. Sód i potas w diecie 750
8.8. Aktywność fizyczna 750
8.8.1. Społeczne uwarunkowania aktywności fizycznej 752
8.8.2. Programy rehabilitacji kardiologicznej 752
8.9. Nadwaga i otyłość 753
8.10. Infekcje i szczepienia 753
8.11. Depresja i zaburzenia snu 754
8.12. Uwarunkowania społeczne 754
8.13. Pozostałe leczenie farmakologiczne w prewencji sercowo-naczyniowej 755
8.13.1. Leczenie przeciwzakrzepowe 755
8.13.2. Inhibitory konwertazy angiotensyny 756
8.14. Nowe technologie w prewencji chorób sercowo-naczyniowych 756
8.15. Podsumowanie 757
9. Rehabilitacja w kardiologii wieku podeszłego Joanna Kostka, Tomasz Kostka 759
9.1. Wprowadzenie 759
9.2. Starszy pacjent jako beneficjent rehabilitacji kardiologicznej 760
9.3. Etapy rehabilitacji kardiologicznej 761
9.3.1. Etap pierwszy 761
9.3.2. Etap drugi 762
9.3.3. Etap trzeci 763
9.4. Składowe rehabilitacji kardiologicznej 763
9.4.1. Aktywność fizyczna i ćwiczenia w rehabilitacji kardiologicznej 764
9.5. Prehabilitacja u starszych pacjentów z chorobami sercowo-naczyniowymi 769
9.6. Telerehabilitacja, rehabilitacja hybrydowa 771
9.7. Specyfika rehabilitacji wybranych problemów klinicznych 771
9.7.1. Rehabilitacja kardiologiczna pacjentów z zespołem kruchości 771
9.7.2. Rehabilitacja pacjentów po zabiegach kardiochirurgicznych 773
9.7.3. Rehabilitacja pacjentów z niewydolnością serca 774
9.7.4. Rehabilitacja pacjentów z wszczepionymi urządzeniami do elektroterapii 775
10. Telemedycyna w kardiologii wieku podeszłego Jakub Rokicki, Marcin Grabowski 779
10.1. Wprowadzenie 780
10.2. Telewizyta kardiologiczna 781
10.3. Urządzenia pomiarowe 781
10.3.1. Urządzenia noszone 782
10.3.2. Urządzenia wykrywające upadki 782
10.3.3. Implantowalne czujniki 783
10.4. Zdalny monitoring urządzeń wszczepialnych 783
10.4.1. Nadajnik 784
10.5. Narzędzie do utrzymywania dobrego stanu zdrowia i prewencji chorób 785
10.6. Wsparcie przyjmowania leków 785
10.7. Finansowanie 786
10.8. Obawy związane z telemedycyną 786
10.9. Podsumowanie 787
11. Paliatywne aspekty opieki nad osobami w wieku podeszłym ze schorzeniami układu krążenia Piotr Sobański 791
11.1. Podstawowe pojęcia i definicja 792
11.1.1. Opieka paliatywna 792
11.2. Obszary opieki paliatywnej 793
11.2.1. Komunikacja 793
11.2.2. Planowanie opieki z wyprzedzeniem 795
11.2.3. Leczenie dolegliwości 796
11.2.4. Opieka nad osobami u schyłku życia oraz w okresie umierania 802
Skorowidz [str. I–XXV] 807
, 
