Innowacje we współczesnej gospodarce

WSTĘP

Dynamiczny rozwój gospodarki światowej odbywa się obecnie pod wpływem trzech wzajemnie warunkujących się trendów – globalizacji, rewolucji techno-logicznej i informatycznej. Pierwszy z nich, jako rozwinięcie ery fordyzmu, przyczynia się do obniżania kosztów transakcyjnych. Proces ten, jednak według wielu ekonomistów ogranicza możliwość stosowania i utrzymywania w długim okresie przewagi komparatywnej, opartej na niskich kosztach jednostkowych. Dotychczasowe obserwacje świadczą o tym, że kraje bazujące na tym czynniku są dynamicznie zastępowane przez inne. Pozostałe trendy – rewolucja technologiczna i informatyczna – umożliwiają z kolei transfer towarów i informacji na znaczne odległości przy zachowaniu niskiego poziomu kosztów, dostarczając niezbędnych ku temu rozwiązań informatycznych i telekomunikacyjnych.

Zmiany technologiczne stanowią główną determinantę obecnego rozwoju ekonomicznego. Globalny popyt na nowe produkty jest wysoki i gwałtowanie rośnie. Gospodarki oparte na nowej wiedzy generują wysokie dochody i wyższą stopę zatrudnienia, w przeciwieństwie do struktur opartych na tradycyjnych przemysłach.

Innowacje są źródłem postępu technologicznego. Uznawane są one aktualnie za najistotniejszy czynnik długofalowej konkurencji. Badania prowadzone w krajach OECD dowiodły, że od lat 70 ubiegłego wieku do chwili obecnej więcej, jak połowa wzrostu gospodarczego państw członkowskich była wynikiem innowacji i rosnącego udziału gospodarki opartej na wiedzy.

Józef Schumpeter twierdził, że innowacja jest korzeniem dla ewolucji systemu ekonomicznego, głównym ogniwem zmian i kreatywnej destrukcji. Jest ona stosowana we wszystkich aspektach aktywności (działalności) przedsiębiorstw na marketingu począwszy, przez produkcję i na usługach kończąc. W tym rozumieniu koncepcja innowacji obejmuje nie tylko badania i rozwój, technologię i szkolenia, ale również marketing, projektowanie, zapewnienie jakości, finanse, logistykę, a w końcu proces zarządzania wymagany, aby spiąć te rozmaite zadania.

Innowacje pełnią wiele niezmiernie istotnych funkcji o charakterze ekonomicznym, społecznym, techniczno-produkcyjnym i ekologicznym w kształtowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego miast i regionów. Innymi słowy działalność innowacyjna, czyli działalność ukierunkowana na wzrost skłonności do wprowadzania innowacji, jest dzisiaj koniecznością i nie można nie doceniać jej roli. Świadczą o tym, między innymi: rosnąca luka technologiczna w odniesieniu do innych regionów w kraju i za granicą, zmiany jakie dokonywane są pod wpływem procesów innowacyjnych, wysokie bezrobocie oraz wysoki stopień dekapitalizacji majątku trwałego.

Tradycyjna teoria innowacji jest związana z przedsiębiorstwem. W koncepcji tej podmioty gospodarcze są egzogeniczne, a ich zdolność do zmian technologicznych endogeniczna. Co więcej, implementację nowych rozwiązań traktowano do lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku przez pryzmat procesu liniowego, choć obecnie wiemy, że są one kompleksem interakcji angażującym multiplikatywne związki między nauką, technologią, potencjalnymi producentami, konsumentami i konkurentami. Z kolei systemy innowacyjne stały się przedmiotem badań teoretyczno-empirycznych na przestrzeni ostatnich 20-25 lat. Podejście to skupia się na determinantach rozwoju i dyfuzji innowacji procesowych i produktowych. Jego istotą są, zatem relacje zachodzące między wewnętrznymi i zewnętrznymi uczestnikami systemu. Wnioski z prowadzonych badań świadczą, bowiem o tym, że podmioty produkcyjne osiągają większe sukcesy, kiedy są elementami intensywnej integracji sieciowej.

Dynamizm i systemowość innowacji zostały opisane w nurtach teoretycznych określanych, jako szkoły ewolucyjna i neoschumpeterowska. Proces innowacyjny na poziomie przedsiębiorstwa jest uznawany w tych koncepcjach, jako układy aktywności, które są ze sobą powiązane przez wzajemne sprzężenia zwrotne. Innowacja jest natomiast rezultatem interaktywnego procesu uczenia, który angażuje często kilku aktorów z wewnątrz i spoza przedsiębiorstwa.

Innowacja i jej dyfuzja stają się tym samym rezultatem interaktywnego i kolektywnego procesu sieciowego, personalnych i instytucjonalnych powiązań ewoluujących w czasie. Odpowiadają one w regionie na wyzwania stawiane przez „nową ekonomię”: globalizację i akcelerację zmian technologicznych, stwarzając tym samym szanse dla rozwoju gospodarczego w słabo rozwiniętych krajach i regionach.

Główną hipotezą badawczą pracy stało się twierdzenie, że istnieją silne dywergencje przestrzenne i technologiczne w Polsce oraz innych gospodarkach rozwijających się, które oddziałują na kształtowanie innowacyjnej kultury przedsiębiorstw oraz organizacji. Zjawiska te obserwowane są zarówno na poziomie kraju, jak i jego regionów, co uzasadnia imperatyw uwzględniania zróżnicowanych determinant w programowaniu selektywnej i zdywersyfikowanej polityki innowacyjnej.

Podstawowym celem badania była próba wskazania zróżnicowanych uwarunkowań organizacyjnych, lokalizacyjnych, technologicznych, a także w obszarze instytucji wsparcia, odpowiedzialnych za zróżnicowanie szeroko rozumianej innowacyjności w gospodarce Polski, jej regionach, czy przedsiębiorstwach. Ponadto Autorzy postawili sobie za cel zaprezentowanie szeregu innowacyjnych podejść w zakresie szeroko rozumianego strategicznego podejścia do zarządzania organizacją, w szczególności w odniesieniu do problematyki analizy strategicznej, zarządzania zasobami ludzkimi, czy innowacyjności kadr menedżerskich.

Zaprezentowany układ pracy wynikał, z chęci ukazania wybranych problemów i parametrów uwarunkowań innowacyjności, istotnych dla gospodarki oraz funkcjonujących w niej podmiotów. Praca jest efektem studiów badawczych nad procesami innowacyjnymi, prowadzonych obecnie w wielu ośrodkach naukowych w Polsce, a w szczególności od szeregu lat realizowanych przez pracowników Uniwersytetu Szczecińskiego i Uniwersytetu Zielonogórskiego

Układ strukturalny pracy podporządkowano postawionej hipotezie i celowi badawczemu. Opracowanie o charakterze teoretyczno-empirycznym składa się z osiemnastu rozdziałów, w których omówiono szereg różnorodnych problemów i kwestii szczegółowych. Przesłankami dokonanego doboru przedstawionej problematyki była z jednej strony chęć prezentacji zagadnień nowych, o stosunkowo trwałej wartości poznawczej, a z drugiej fakt, iż oddawana do rąk Czytelnika książka jest kolejnym opracowaniem dotyczącym problematyki innowacyjności, jakie przygotował zespół autorski, co bez wątpienia wpłynęło na zawartość oraz sposób ujęcia poszczególnych zagadnień prezentowanych w niniejszym opracowaniu.

W rozdziale pierwszym zaprezentowane zostały aspekty innowacji oraz proces wdrażania innowacji we współczesnych organizacjach.

W rozdziale drugim opracowania zwrócono uwagę na kluczowe znaczenie wiedzy w procesie innowacji. Wiedza stała się współcześnie najistotniejszym zasobem przedsiębiorstw i gospodarek, odgrywając istotną rolę zarówno na wszystkich etapach rozwoju, jak i w każdym jego aspekcie. Związki występujące między innowacjami a rozwojem wiedzy znalazły swoje odzwierciedlenie, m.in. w tzw. spiralnego modelu procesu innowacyjnego. Uświadomienie i zrozumienie występującego współcześnie zjawiska przewartościowania roli poszczególnych czynników kształtujących wzrost organizacji i dobrobyt społeczeństwa stało się głównym celem tej części monografii.

Rozdział trzeci poświęcono zagadnieniom związanym z funkcjonowaniem organizacji uczących się w tzw. otwartym modelu innowacji. Obie koncepcje w sytuacji powiązania, aktualnie uznawane są za jedne z najbardziej efektywnych w zakresie podnoszenia, poprzez wykorzystanie silnych związków kooperacyjnych, konkurencyjności oraz innowacyjności podmiotów gospodarczych.

Rozdział czwarty podejmuje problematykę zarządzania ryzykiem w projektach innowacyjnych, które ze swojej natury obarczone są istotny ryzykiem. Ryzyko może być postrzegane, jako określone zagrożenie, ale i szansa na osiągnięcie ponadprzeciętnych rezultatów. Istotne znaczenie ma nie samo występowanie ryzyka, bo jest ono nieuniknione, zwłaszcza w przypadku innowacji, ale odpowiednie nim zarządzanie. W atmosferze tolerancji ryzyka odważne projekty zyskać mogą aprobatę nawet wtedy, gdy ich wynik jest nieznany. Dobór właściwych narzędzi i metod zarządzanie ryzykiem przyczynić się może do wykorzystania szans jakie tworzy ryzyko towarzyszące innowacji.

Treść rozdziału piątego omawia problematykę istoty i cech innowacyjnego menedżera. Współcześnie jest to zagadnienie niezmiernie istotne, bowiem skuteczność menedżera wykracza dzisiaj poza posiadaną inteligencję, wykształcenie i doświadczenie zawodowe. Od innowacyjności i kreatywności kadr zarządzających w dużym stopniu zależy tworzenie innowacyjnej kultury organizacji, która jest niezbędna dla osiągania sukcesu.

Kolejny, szósty rozdział poświęcono problematyce poziomu innowacyjności w gospodarce Polski na tle innych krajów oraz występującym w tym zakresie dywergencjom regionalnym.

W rozdziale siódmym poruszony został problem polityki innowacyjnej w takich gospodarkach rozwijających się jak Chiny i Indie.

Rozdział ósmy przestawia wyniki badań empirycznych dotyczących barier aktywności innowacyjnej, które występują w sektorach przemysłu wysokiej techniki w Polsce.

Głównym celem prowadzonej analizy było określenie charakteru relacji zachodzących pomiędzy rodzajem podejmowanej działalności innowacyjnej, a czynnikami utrudniającymi wprowadzanie innowacji wśród przedsiębiorstw przemysłu wysokiej techniki w Polsce. Natomiast, rozdział dziewiąty, Autor prezentuje założenia kategorii przedsiębiorczości technologicznej w świetle podejścia konfiguracyjnego do zarządzania strategicznego organizacją. Kategoria przedsiębiorczości technologicznej jest opisywana, jako mechanizm rozwojowy organizacji wysokich technologii. Mechanizm ten autor wyjaśnia z jednej strony, teorią innowacyjności, jako teorią opisującą tworzenie nowych produktów, czy usług, a z drugiej teorią przedsiębiorczości, jako teorią opisującą tworzenie wartości na bazie tych produktów, czy usług. Kategoria przedsiębiorczości technologicznej, jako synteza teorii innowacyjności i przedsiębiorczości jest zaprezentowana w opracowaniu zgodnie z założeniami podejścia konfiguracyjnego.

Rozdział dziesiąty poświęcono analizom związku pomiędzy procesami implementacji nowych technologii a skłonnością do współpracy w zakresie działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych, funkcjonujących na terenie województwa zachodniopomorskiego.

W rozdziale jedenastym uwaga skupiona została na procesach dyfuzji innowacji w sektorze MSP. W tej części zaprezentowano teoretyczne rozważania nad wpływem wspomnianych procesów na wzrost gospodarczy kraju.

W rozdziale dwunastym analizie poddano związki występujące pomiędzy zjawiskiem pasywnego transferu technologii a działalnością B+R w przedsiębior-stwach przemysłowych województwa zachodniopomorskiego. Celem opracowania stała się prezentacja wieloletnich tendencji występujących w regionalnym systemie innowacji przez pryzmat analizy wybranych nakładów na działalność innowacyjną w regionie zachodniopomorskim.

Natomiast rozdział trzynasty prezentuje wyniki badań empirycznych dotyczących podejmowania współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a instytucjami wsparcia, w kontekście prowadzonej działalności innowacyjnej. Prowadzone rozważania i analizy dotyczą podmiotów funkcjonujących na terenie województwa wielkopolskiego.

Rozdział czternasty, opisuje wpływ lokalizacji konkurenta a aktywność innowacyjna w lubuskim regionalnym systemie przemysłowym. Głównym celem prowadzonych badań była identyfikacja wpływu odległości od najbliższego konkurenta na aktywność innowacyjną wybrany lubuskim regionalnym systemie przemysłowym. Badania ankietowe przeprowadzono w latach 2007- 09 łącznie na grupie 545 przedsiębiorstw przemysłowych. Strona metodyczna analiz była oparta na rachunku prawdopodobieństwa – modelowaniu probitowym. Uzyskane wyniki badań wskazały na odmienny wpływ bliskości przestrzennej konkurentów w polskim regionie na aktywność innowacyjną systemu przemysłowego w porównaniu do najwyżej rozwiniętych krajów.

W rozdziale piętnastym scharakteryzowano działalność parków technologicznych w Polsce, które stanowią jeden z instrumentów realizacji polityki innowacyjnej w skali lokalnej, regionalnej i kraju. Na tle omówionych uwarunkowań organizacyjno-prawnych będących podstawą funkcjonowania tego rodzaju organizacji, podjęto próbę scharakteryzowania podmiotów lokujących swoją działalność w tych instytucjach. Rozdział szesnasty prezentuje studium przypadku, stanowiące przykład dokonanej analizy innowacyjnych narzędzi zarządzania zasobami ludzkimi w zakresie systemów motywacyjnych. Badanie zrealizowane zostało w wybranym przedsiębiorstwie bankowym i miało na celu zaprezentowanie couchingu, jako strategicznego elementu zarządzania innowacyjnymi systemami motywacyjnymi.

Rozdział siedemnastym prezentuje problematykę rynku metali nieodnawialnych, którego charakterystyczną cechą jest duża zmienność cen. Z uwagi na istotną współcześnie role tego rynku Autorka dokonuje przeglądu wskaźników wyprzedzających dla pierwszych różnic cen metali szlachetnych, aby na tej podstawie stwierdzić, jaka jest ich istotność w zakresie informacji dostarczanych dla decydentów.

Rozdział osiemnasty nawiązuje do problematyki analizy strategicznej przedsiębiorstwa, stanowiąc jednocześnie próbę prezentacji stworzonej przez Autorkę innowacji, którą jest opracowany model metody oceny pozycji rynkowej. Proponowane rozwiązanie, bazując na powszechnie znanych i stosowanych metodach portfelowych (BCG, ADL i Hofera), przedstawia w przestrzeni dwuwymiarowej przewidywane rezultaty wzajemnego oddziaływania na siebie czynników: udziału w rynku i cyklu życia produktu.

Przedstawiony zakres tematyczny pracy, postawione cele oraz hipotezy badawcze współokreślały przyjęte założenia metodyczne. W pracy wykorzystano szereg różnorodnych metod badawczych. W warstwie konceptualno-teoretycznej stosowano głównie wnioskowanie dedukcyjne i metodę porównań, natomiast na poziomie obserwacyjno-empirycznym posłużono się określonym zbiorem ogólnie znanych metod statystyczno-ekonometrycznych, do których zaliczono m.in. warunkowe prawdopodobieństwo występowania zjawisk (modelowanie probitowe), czy statystyki opisowe. Wykorzystany warsztat metodyczny zaczerpnięty z doświadczeń międzynarodowych, choć niewyrafinowany, to nie zbyt często stosowany do badania zjawisk innowacyjności w Polsce.

Z tego punktu widzenia dodatkowym celem pracy była próba zainicjowania dyskusji nad możliwościami implementacji ilościowych technik badawczych w eksploracji i interpretacji omawianej dziedziny w Polsce. Materiał analityczny wykorzystany w prezentowanym studium bazował na trzech źródłach danych. Zaliczono do nich: Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Szczecinie i źródłowe badania ankietowe. Łącznie stanowią one wzajemnie dopełniające się elementy procesu badawczego, pozwalającego na wielowymiarową prezentację problematyki innowacji w polskiej gospodarce przez pryzmat wybranych aspektów.

Książka została zaprojektowana z myślą o osobach zainteresowanych szeroką problematyką innowacyjności (zwłaszcza słuchaczy różnych kierunków studiów, osób podnoszących kwalifikacje i menedżerów pragnących pogłębić wiedzę z tego zakresu). Autorzy i redaktorzy pozostają w nadziei, że trafność merytoryczna prezentowanego opracowania zostanie przychylnie przyjęta przez Czytelników.

dr hab. Arkadiusz Świadek, prof. UZ dr hab. Joanna Wiśniewska, prof. US