Mechanizmy ochrony praworządności państw członkowskich w prawie Unii Europejskiej

Wykaz skrótów | str. 13

Słowo wstępne Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskich | str. 15

Wstęp | str. 19
1. Moment konstytucyjny dla europejskiej praworządności | str. 19
2. Przedmiot badań, cele i założenia badawcze | str. 24
3. Uwagi dotyczące terminologii | str. 29
4. Struktura dalszych rozważań | str. 32

Część pierwsza
Zagadnienia wprowadzające

Rozdział I
Punkt wyjścia: „przebudzenie” systemu ponadnarodowego | str. 37
1. Wielkie otwarcie: wykorzystanie mechanizmów przystosowanych do ochrony praworządności | str. 37
2. Stare sposoby, nowe kierunki: ochrona praworządności w zakresie zastosowania prawa Unii Europejskiej | str. 38
2.1. Wyrok ASJP: objęcie zakresem zastosowania prawa unijnego statusu sądów krajowych | str. 40
2.2. Wzmocnienie osi integracyjnej: Trybunał – sądy krajowe | str. 45
2.3. Wprowadzenie konstytucyjnego „bezpiecznika” w razie zagrożenia dla praworządności | str. 49
3. Wsparcie legislacyjne: budowa standardów sektorowych | str. 51

Rozdział II
Praworządność (art. 2 TUE) jako wartość podlegająca ochronie w relacji z państwem członkowskim Unii Europejskiej | str. 59
1. Praworządność jako standard wymagany od państw członkowskich | str. 59
1.1. Elementy praworządności w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości | str. 67
1.2. Charakterystyka elementów praworządności wynikających z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości | str. 69
1.3. Naruszenie praworządności przez państwo członkowskie | str. 75
2. Charakter prawny praworządności: Klauzula tożsamości narodowej a rebours? | str. 79
2.1. Praworządność jako wartość ponadnarodowego systemu prawnego Unii Europejskiej | str. 79
2.2. Samodzielne znaczenie prawne wartości praworządności | str. 81
2.3. Znaczenie prawne wartości praworządności w kontekście skuteczności systemowej (eff et utile) i klauzuli tożsamości narodowej (art. 4 ust. 2 TUE) | str. 83
2.4. Znaczenie prawne klauzuli tożsamości narodowej (art. 4 ust. 2 TUE) w kontekście oceny prawa krajowego pod kątem prawa UE | str. 86
2.5. Wnioski płynące ze sposobu oddziaływania klauzuli tożsamości narodowej na prawo unijne dla możliwego funkcjonowania wartości praworządności | str. 91
2.6. Kolizja klauzuli tożsamości narodowej (art. 4 ust. 2 TUE) z wartością praworządności (art. 2 TUE) | str. 94
3. Podsumowanie | str. 96

Część druga
Mechanizmy oceny politycznej

Rozdział III
Przed procedurą z art. 7 TUE | str. 103
1. Komisja: nowe ramy na rzecz umocnienia praworządności | str. 103
1.1. Uwagi wstępne | str. 103
1.2. Podstawy prawne | str. 105
1.3. Zakres zastosowania | str. 114
1.4. Postępowanie na podstawie Komunikatu | str. 117
1.4.1. Przesłanki uruchomienia mechanizmu | str. 117
1.4.2. Aspekty proceduralne | str. 120
1.4.3. Ocena postępowania na podstawie Komunikatu wobec Polski | str. 122
1.5. Konsekwencje zastosowania mechanizmu | str. 130
1.6. Rola Trybunału Sprawiedliwości | str. 137
1.7. Relacja do pozostałych mechanizmów ochrony praworządności | str. 139
2. Inicjatywy dotyczące monitorowania praworządności przez pozostałe podmioty uprawnione do wszczęcia procedury z art. 7 ust. 1 TUE | str. 140
2.1. Parlament Europejski: Pakt Unii Europejskiej na rzecz demokracji, praworządności i praw podstawowych | str. 144
2.2. Państwa członkowskie: Dialog na forum Rady Unii Europejskiej do Spraw Ogólnych | str. 147
3. Podsumowanie | str. 150

Rozdział IV
Ochrona praworządności na podstawie art. 7 TUE | str. 156
1. Uwagi wstępne | str. 156
2. Podstawy prawne | str. 159
3. Zakres zastosowania | str. 163
4. Mechanizm prewencyjny (art. 7 ust. 1 TUE) | str. 167
4.1. Przesłanki uruchomienia mechanizmu | str. 167
4.2. Aspekty proceduralne | str. 171
4.3. Konsekwencje zastosowania mechanizmu | str. 174
4.4. Postępowanie na podstawie art. 7 ust. 1 TUE wobec Polski | str. 177
5. Mechanizm pozwalający na stwierdzenie naruszenia praworządności
(art. 7 ust. 2 TUE) | str. 180
5.1. Przesłanki uruchomienia mechanizmu | str. 181
5.2. Aspekty proceduralne | str. 182
5.3. Konsekwencje zastosowania mechanizmu | str. 186
6. Mechanizm sankcyjny (art. 7 ust. 3 TUE) | str. 188
6.1. Przesłanki uruchomienia mechanizmu | str. 188
6.2. Aspekty proceduralne | str. 189
6.3. Konsekwencje zastosowania mechanizmu | str. 190
7. Rola Trybunału Sprawiedliwości | str. 197
8. Relacja do pozostałych mechanizmów ochrony praworządności | str. 203
9. Podsumowanie | str. 207

Część trzecia
Mechanizmy sądowe

Rozdział V
Ochrona praworządności w ramach procedur z art. 258–260 TFUE | str. 215
1. Uwagi wstępne | str. 215
2. Podstawy prawne i zarys funkcjonowania procedury z art. 258 TFUE | str. 217
3. Uruchomienie procedury z art. 258 TFUE w kontekście ochrony praworządności | str. 221
3.1. Zakres zastosowania prawa unijnego w postępowaniu o stwierdzenie uchybienia | str. 221
3.1.1. Tradycyjne podejście do zakresu zastosowania prawa UE | str. 221
3.1.2. Skutki wyroku ASJP dla postępowań o stwierdzenie uchybienia | str. 229
3.2. Charakter naruszenia i przedmiot postępowania o stwierdzenie uchybienia | str. 233
3.3 Aspekty proceduralne | str. 244
3.3.1. Postępowanie przyspieszone | str. 246
3.3.2. Środki tymczasowe | str. 247
4. Konsekwencje zastosowania mechanizmu | str. 252
4.1. Skutki wyroku stwierdzającego uchybienie (art. 260 TFUE) | str. 252
4.2. Skutki wyroku stwierdzającego uchybienie z perspektywy ochrony praworządności | str. 255
4.3. Koncepcja zawieszania wypłat środków z funduszy unijnych w razie stwierdzenia w trybie art. 258 TFUE systemowego naruszenia praworządności przez państwo członkowskie | str. 262
5. Wykorzystanie procedury z art. 259 TFUE | str. 265
6. Ocena postępowań dotyczących elementów praworządności prowadzonych wobec Polski | str. 268
6.1. Unijny standard niezależności sądu krajowego | str. 269
6.2. Postępowanie dotyczące sądów powszechnych | str. 277
6.3. Postępowanie dotyczące Sądu Najwyższego | str. 283
7. Relacja do pozostałych mechanizmów ochrony praworządności | str. 290
8. Podsumowanie | str. 296

Rozdział VI
Ochrona praworządności przez sądy krajowe | str. 303
1. Ochrona praworządności realizowana przez sądy krajowe orzekające w państwie naruszającym praworządność | str. 303
1.1. Uwagi wstępne | str. 303
1.2. Mandat europejski sądów krajowych: najważniejsze narzędzia | str. 306
1.2.1. Mechanizmy umożliwiające ochronę uprawnień jednostek i zapewnienie skuteczności ponadnarodowego systemu prawnego UE | str. 306
1.2.1.1. Podstawy aksjologiczne | str. 306
1.2.1.2. Mechanizmy stosowania prawa unijnego w krajowych porządkach prawnych | str. 308
1.2.2. Współpraca sądów krajowych z Trybunałem Sprawiedliwości (art. 267 TFUE) | str. 315
1.3. Wykorzystanie mandatu europejskiego sądów krajowych do ochrony praworządności | str. 321
1.3.1. Zakres zastosowania prawa UE i wyrok ASJP w postępowaniach krajowych | str. 321
1.3.1.1. Tradycyjne podejście do zakresu zastosowania prawa UE | str. 322
1.3.1.2. Skutki wyroku ASJP dla postępowań przed sądami krajowymi | str. 326
1.3.2. Przesłanki ochrony instytucjonalnego statusu sądu krajowego na mocy wyroku ASJP | str. 335
1.3.3. Charakter naruszenia i przedmiot postępowania przed sądami krajowymi w kontekście praworządności | str. 344
1.3.3.1. Fragmentacja ochrony praworządności przed sądami krajowymi | str. 344
1.3.3.2. Proponowane rozwiązania dla sądów krajowych przy naruszeniach praworządności | str. 349
1.3.4. Aspekty proceduralne | str. 353
1.3.4.1. Uzasadnienie dla przyspieszonego postępowania prejudycjalnego | str. 353
1.3.4.2. Środki tymczasowe | str. 355
1.4. Ochrona mandatu europejskiego sądów krajowych jako osłona dla postępowań służących ochronie praworządności | str. 361
1.5. Konsekwencje wykorzystania mandatu europejskiego przez sądy krajowe | str. 369
1.6. Relacja do pozostałych mechanizmów | str. 373
2. Ochrona praworządności realizowana przez sądy krajowe spoza państwa naruszającego praworządność | str. 375
2.1. Uwagi wstępne | str. 375
2.2. Konstytucyjne podstawy zasady wzajemnego zaufania w prawie Unii Europejskiej | str. 381
2.3. Ochrona jednostki w świetle zasady wzajemnego zaufania | str. 383
2.3.1. „Wyjątkowe okoliczności” mogące mieć wpływ na zasadę wzajemnego zaufania | str. 383
2.3.2. Dowody wpływające na zasadę wzajemnego zaufania | str. 388
2.3.3. Reakcja na „wyjątkowe okoliczności” w kontekście zasady wzajemnego zaufania | str. 390
2.4. Ograniczenie zaufania do systemu prawnego państwa członkowskiego wobec naruszeń elementów praworządności (wyrok LM) | str. 394
2.4.1. Ograniczenie zaufania do systemu państwa członkowskiego w kontekście ENA | str. 396
2.4.2. Skutki ograniczenia zaufania do systemu prawnego w kontekście ENA | str. 400
2.4.3. Implikacje wyroku LM dla sfery konstytucyjnej UE | str. 406
2.4.4. Potencjalne skutki wypływające ze sfery konstytucyjnej UE dla sądów krajowych orzekających w państwie systemowo naruszającym praworządność | str. 409
2.5. Rola Trybunału Sprawiedliwości | str. 411
2.6. Relacja do pozostałych mechanizmów | str. 416
3. Podsumowanie | str. 418

Zakończenie | str. 429

Bibliografia | str. 445

Wykaz powołanych dokumentów | str. 465

Wykaz aktów prawnych | str. 469

Wykaz orzecznictwa | str. 473