Wykonywanie orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Polsce. Wymiar instytucjonalny

Wykaz skrótów | str. 17

Wstęp | str. 21

Rozdział I
Odpowiedzialność państwa-strony za wykonanie zobowiązań na podstawie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka | str. 37
1. Odpowiedzialność za wykonanie zobowiązań na podstawie EKPC na gruncie Konstytucji RP | str. 37
1.1. Europejska Konwencja Praw Człowieka jako ratyfikowana umowa międzynarodowa w rozumieniu Konstytucji RP | str. 37
1.2. Konstytucyjny obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka | str. 40
1.3. Konstytucyjny obowiązek wykonania orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka | str. 47
1.4. Funkcje poszczególnych konstytucyjnych rodzajów władzy w kontekście wykonania wyroków ETPC | str. 51
1.5. Konstytucyjne zasady wpływające na rzetelność i sprawność realizacji obowiązku wykonania orzeczeń ETPC | str. 56
2. Odpowiedzialność za wykonanie orzeczeń ETPC w świetle zasad prawa międzynarodowego publicznego | str. 63
2.1. Uwagi ogólne | str. 63
2.2. Odpowiedzialność za wykonanie wyroku ETPC w świetle art. 46 EKPC | str. 70
2.3. Zakres obowiązku wykonania wyroku w świetle praktyki orzeczniczej ETPC | str. 72
2.4. Rozwój praktyki wskazywania przez ETPC zakresu obowiązku wykonywania wyroku | str. 75
2.5. Ocena praktyki ETPC w zakresie wskazywania środków indywidualnych oraz ogólnych | str. 80
2.6. Niewykonanie wyroku ETPC przez państwo-stronę Konwencji jako naruszenie zobowiązań wynikających z Konwencji stwierdzane przez ETPC | str. 83
2.7. Nieskuteczność procedur wydawania wyroków interpretacyjnych oraz wyroków stwierdzających naruszenie | str. 88
2.8. Trwałe i systemowe niewykonywanie wyroku ETPC – zadanie dla ETPC czy dla dyplomacji? | str. 91
3. Wykonanie wyroku ETPC a zasada subsydiarności, pierwszorzędności i marginesu oceny | str. 93
3.1. Zasada subsydiarności | str. 93
3.2. Zasada pierwszorzędności zobowiązań wynikających z Konwencji | str. 96
3.3. Doktryna marginesu oceny a legitymizacja ETPC | str. 99
3.4. Wolność implementacyjna państwa-strony Konwencji a zasada subsydiarności | str. 101
4. Podsumowanie | str. 104

Rozdział II
Zakres zobowiązania do wykonania orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka | str. 109
1. Standardy Rady Europy | str. 109
2. Rodzaje orzeczeń ETPC w kontekście obowiązku ich wykonania | str. 113
2.1. Wyroki ostateczne | str. 113
2.2. Wyroki w sprawach międzypaństwowych | str. 118
2.3. Ugody i jednostronne deklaracje | str. 120
2.4. Postanowienia dotyczące środków tymczasowych (interim measures) | str. 128
2.5. Postanowienia o niedopuszczalności oraz ich ewentualne wykonanie | str. 130
3. Wyroki dotyczące Unii Europejskiej oraz państw członkowskich | str. 133
4. Skutki wyroków ETPC dla państw-stron postępowania oraz dla innych państw | str. 139
4.1. Skutki inter partes | str. 139
4.2. Skutki res interpretata – uwagi ogólne | str. 140
4.3. Skutek res interpretata – podstawy na gruncie Konwencji | str. 142
4.4. Skutek res interpretata w praktyce Trybunału Konstytucyjnego | str. 143
4.5. Skutek res interpretata w praktyce innych sądów konstytucyjnych | str. 146
4.6. Podsumowanie – warunki pogłębionego skutku res interpretata | str. 149
5. Środki indywidualne | str. 151
5.1. Dostosowanie środków indywidualnych do charakteru sprawy | str. 151
5.2. Zadośćuczynienie za szkodę majątkową i niemajątkową | str. 151
5.3. Restitutio in integrum | str. 154
5.4. Wznowienie postępowania | str. 156
5.5. Ponowne rozpatrzenie sprawy | str. 160
5.6. Odpowiedzialność odszkodowawcza państwa | str. 161
5.7. Odpowiedzialność karna, dyscyplinarna lub służbowa osób odpowiedzialnych za naruszenie EKPC | str. 162
5.8. Rehabilitacja ofiary lub wykreślenie z rejestru karnego | str. 164
5.9. Gwarancje dyplomatyczne | str. 165
5.10. Dodatkowa kwota zadośćuczynienia jako środek wykonania wyroku | str. 166
6. Środki ogólne | str. 167
6.1. Zróżnicowany charakter środków ogólnych jako przeszkoda w wykonywaniu wyroków | str. 167
6.2. Zmiana przepisów | str. 169
6.3. Zmiana praktyki stosowania przepisów | str. 172
6.4. Zmiana interpretacji przepisów przez sądy | str. 174
6.5. Upowszechnienie wiedzy na temat wyroku | str. 175
6.6. Regres w stosunku do organów i instytucji odpowiedzialnych za naruszenie praw jednostki | str. 177
7. Zmiana w konstytucji państwa-strony Konwencji jako konsekwencja wykonania wyroku ETPC | str. 179
7.1. Dopuszczalność weryfikowania norm konstytucyjnych przez ETPC | str. 179
7.2. Zmiana w Konstytucji RP jako element wykonania wyroku ETPC | str. 185
8. Podsumowanie | str. 190

Rozdział III
Efektywność instytucjonalna w zakresie nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń ETPC przez państwo-stronę Konwencji | str. 193
1. Wprowadzenie | str. 193
2. Od Interlaken do Kopenhagi | str. 197
3. Długoterminowa przyszłość systemu Konwencji | str. 202
4. Zadania Komitetu Ministrów RE w zakresie nadzoru nad wykonywaniem wyroków ETPC | str. 204
4.1. Uwagi ogólne | str. 204
4.2. Tryb nadzoru nad wykonywaniem wyroków ETPC na forum Komitetu Ministrów RE | str. 209
4.3. Procedura bliźniaczych ścieżek (twin track procedure) | str. 213
4.4. Mechanizmy dodatkowe stosowane przez Komitet Ministrów RE i Sekretariat | str. 215
4.5. Uwarunkowania polityczne a działalność Komitetu Ministrów RE | str. 217
4.6. Rozważania nad wprowadzeniem sankcji finansowych | str. 221
4.7. Pomysł powołania sprawozdawcy Rady Europy ds. wykonywania wyroków ETPC | str. 222
5. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy | str. 223
5.1. Uwagi ogólne | str. 223
5.2. Ewolucja kompetencji Komisji ds. Prawnych i Praw Człowieka ZPRE w zakresie wykonywania wyroków | str. 225
5.3. Działalność innych komisji ZPRE | str. 233
5.4. Działalność indywidualnych posłów – delegatów do ZPRE | str. 235
5.5. Sankcje Zgromadzenia Parlamentarnego RE w przypadku niewykonywania wyroków ETPC | str. 236
6. Sekretarz Generalny Rady Europy | str. 238
7. Komisarz Praw Człowieka Rady Europy | str. 241
8. Inne agendy Rady Europy | str. 247
8.1. Uwagi ogólne | str. 247
8.2. Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu | str. 247
8.3. Europejska Komisja przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji (ECRI) | str. 250
8.4. Komisja Wenecka | str. 253
9. Rola Unii Europejskiej w zapewnieniu wykonywania orzeczeń ETPC | str. 254
10. Podsumowanie | str. 258

Rozdział IV
Rola rządu w zakresie koordynacji procesu wykonywania wyroków ETPC | str. 265
1. Standardy Rady Europy | str. 265
2. Obowiązki władzy wykonawczej w zakresie wykonania wyroków ETPC – przepisy i praktyka krajowa | str. 270
2.1. Podstawy prawne | str. 270
2.2. Nadzór nad wykonywaniem wyroków ETPC | str. 274
2.3. Komunikacja z Komitetem Ministrów RE | str. 278
2.4. Koordynacja wykonywania wyroków ETPC | str. 280
2.5. Program Działań Rządu | str. 287
2.6. Relacje Pełnomocnika MSZ z ministerstwami oraz innymi organami władzy | str. 289
2.7. Zespoły robocze | str. 293
2.8. Sprawozdawczość w ramach rządu RP | str. 294
2.9. Udział Pełnomocnika MSZ w procesie opiniowania projektów ustaw pod kątem zgodności z Konwencją | str. 296
2.10. Tryb działań w zakresie wykonywania wyroków ETPC | str. 297
2.11. Relacje z parlamentem | str. 301
2.12. Współpraca Pełnomocnika MSZ z Ministerstwem Sprawiedliwości w zakresie nadzoru administracyjnego nad sądami | str. 302
2.13. Relacje z organami ochrony prawa, prawniczymi samorządami zawodowymi oraz organizacjami pozarządowymi | str. 307
3. Ocena aktualnych rozwiązań instytucjonalnych w zakresie koordynowania wykonywania wyroków | str. 308
4. Koordynacja w zakresie rozliczeń finansowych ze skarżącymi | str. 314
5. Rola Pełnomocnika MSZ w zakresie koordynacji działalności szkoleniowej oraz rozpowszechniania standardów Konwencji | str. 317
5.1. Standardy Rady Europy | str. 317
5.2. Realizacja zadań w zakresie promocji Konwencji przez Pełnomocnika MSZ | str. 320
6. Podsumowanie | str. 321

Rozdział V
Wykonywanie orzeczeń ETPC w ramach funkcji parlamentu | str. 323
1. Parlament a prawa człowieka | str. 323
2. Podwójna funkcja ustawodawcy w zakresie wykonywania wyroków ETPC | str. 327
3. Działania Rady Europy na rzecz zwiększenia zaangażowania parlamentów narodowych w monitorowanie przestrzegania praw człowieka | str. 329
4. Parlamentarny nadzór nad wykonywaniem wyroków ETPC w niektórych państwach Rady Europy | str. 335
4.1. Uwagi ogólne | str. 335
4.2. Komisja Wspólna ds. Praw Człowieka w Wielkiej Brytanii | str. 335
4.3. Holandia | str. 341
4.4. Włochy | str. 342
4.5. Niemcy | str. 343
4.6. Rumunia | str. 344
4.7. Inne państwa | str. 346
4.8. Porównanie modeli nadzoru parlamentarnego funkcjonujących w innych państwach – wnioski dla Polski | str. 348
5. Nadzór parlamentarny nad wykonywaniem wyroków ETPC w Polsce | str. 350
5.1. Przyczyny rozwoju nadzoru parlamentarnego nad wykonywaniem wyroków ETPC w Polsce | str. 350
5.2. Nadzór parlamentarny nad wykonywaniem wyroków ETPC w latach 2012–2013 | str. 352
5.3. Powołanie stałej podkomisji ds. wykonywania wyroków ETPC | str. 356
5.4. Nadzór parlamentarny nad wykonywaniem wyroków w Sejmie VIII kadencji i w Senacie IX kadencji | str. 362
6. Podsumowanie | str. 364

Rozdział VI
Uwzględnianie standardów ETPC w procesie legislacyjnym oraz w kontroli konstytucyjności prawa w Polsce | str. 367
1. Standardy konstytucyjne | str. 367
2. Standardy Rady Europy | str. 374
3. Dobre praktyki | str. 377
4. Uwzględnianie standardów ETPC w procesie legislacyjnym w Polsce | str. 379
4.1. Uwagi ogólne | str. 379
4.2. Regulamin pracy Rady Ministrów oraz Rządowe Centrum Legislacji | str. 384
4.3. Metodologia pracy legislatora w kontekście zgodności projektu aktu prawnego z Konwencją | str. 388
4.4. Rada Legislacyjna | str. 391
4.5. Konsultacje publiczne | str. 393
4.6. Kontrola projektów ustaw pod kątem zgodności z Konwencją w Sejmie | str. 395
4.7. Kontrola projektów ustaw pod kątem zgodności z Konwencją w Senacie | str. 400
4.8. Uczestnictwo Prezydenta w procesie legislacyjnym | str. 402
5. Kontrola konstytucyjności prawa a standardy ETPC | str. 403
5.1. Normy prawa międzynarodowego jako podstawa prawna kontroli konstytucyjności aktów prawnych | str. 403
5.2. Praktyka Trybunału Konstytucyjnego w zakresie uwzględniania standardów ETPC | str. 404
5.3. Dialog konstytucyjny między ETPC a TK | str. 407
5.4. Dialog multilateralny czy bilateralny? | str. 414
5.5. Trybunał Konstytucyjny jako organ wykonujący środki ogólne z wyroku ETPC | str. 417
5.6. Kontrola konstytucyjności ustaw po kryzysie konstytucyjnym | str. 418
6. Podsumowanie | str. 423

Rozdział VII
Wykonywanie i uwzględnianie orzeczeń ETPC przez organy wymiaru sprawiedliwości i prokuraturę | str. 425
1. Wprowadzenie | str. 425
2. Standardy Rady Europy | str. 429
3. Skuteczne środki odwoławcze | str. 435
4. Wykonywanie orzeczeń ETPC przez sądy i prokuraturę w zakresie środków indywidualnych | str. 443
4.1. Wznowienie postępowania karnego, postępowania lustracyjnego i karnoskarbowego | str. 443
4.2. Wznowienie postępowania sądowoadministracyjnego oraz postępowania podatkowego | str. 449
4.3. Wznowienie postępowania cywilnego | str. 450
4.4. Alternatywne środki dla mechanizmów wznowieniowych | str. 459
4.5. Ponowne zbadanie sprawy po wyroku ETPC | str. 461
5. Wykonanie orzeczeń ETPC przez sądy i prokuraturę w zakresie środków ogólnych | str. 466
5.1. Zmiana interpretacji przepisów | str. 466
5.2. Zmiana praktyki stosowania przepisów | str. 471
5.3. Szkolenia związane z wykonaniem konkretnych wyroków ETPC | str. 473
6. Uwzględnianie standardów ETPC w orzecznictwie Sądu Najwyższego, sądów powszechnych i sądów administracyjnych | str. 475
6.1. Uwagi ogólne | str. 475
6.2. Sąd Najwyższy | str. 477
6.3. Sądy powszechne | str. 479
6.4. Sądy administracyjne | str. 482
6.5. Europejska Sieć Sądów Najwyższych | str. 487
7. Rola Krajowej Rady Sądownictwa w wykonywaniu wyroków ETPC | str. 488
7.1. Uwagi ogólne | str. 488
7.2. Działania KRS na rzecz przyjęcia rekomendacji zakresie wykonywania wyroków ETPC | str. 490
7.3. Rekomendacje KRS w zakresie wykonywania wyroków | str. 493
7.4. Nadzór administracyjny nad sądami a koordynacja wykonywania wyroków | str. 497
7.5. Podsumowanie – rola KRS we wdrażaniu rekomendacji | str. 498
8. Inne działania dotyczące upowszechnienia standardów Konwencji wśród sędziów i prokuratorów | str. 500
8.1. Koordynatorzy ds. współpracy międzynarodowej i praw człowieka | str. 500
8.2. Bazy orzecznictwa oraz tłumaczenia wyroków | str. 505
8.3. Konkurs na sędziego europejskiego | str. 507
9. Zagrożenia dla niezależności sądownictwa a stosowanie Konwencji przez sądy | str. 507
10. Podsumowanie | str. 512

Rozdział VIII
Wykonywanie orzeczeń ETPC w działalności organów kontroli państwowej i ochrony prawa oraz organizacji społeczeństwa obywatelskiego | str. 515
1. Wprowadzenie | str. 515
2. Standardy Rady Europy | str. 517
2.1. Uwagi ogólne | str. 517
2.2. Polityczne uwarunkowania udziału krajowych instytucji praw człowieka oraz organizacji pozarządowych w wykonywaniu orzeczeń ETPC | str. 519
2.3. Podstawy normatywne udziału krajowych instytucji praw człowieka oraz organizacji pozarządowych w postępowaniu nadzorczym Komitetu Ministrów RE | str. 524
2.4. Przejrzystość komunikacji z Komitetem Ministrów RE | str. 530
3. Rola krajowych instytucji ochrony praw człowieka | str. 532
3.1. Rzecznik Praw Obywatelskich | str. 532
3.2. Zaangażowanie RPO w postępowanie przed Komitetem Ministrów RE oraz współpraca z Komisarzem Praw Człowieka RE | str. 545
3.3. Rzecznik Praw Dziecka | str. 551
3.4. Najwyższa Izba Kontroli | str. 553
3.5. Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych | str. 554
4. Rola prawniczych samorządów zawodowych | str. 556
5. Organizacje pozarządowe a proces wykonywania orzeczeń ETPC | str. 561
5.1. Uwagi ogólne | str. 561
5.2. Litygacja strategiczna oraz opinie przyjaciela sądu jako metoda promowania standardów ETPC | str. 562
5.3. Udział skarżących oraz organizacji pozarządowych w postępowaniu przed Komitetem Ministrów RE | str. 567
6. Podsumowanie | str. 572

Podsumowanie i wnioski | str. 575

Bibliografia | str. 581

Enforcement of the European Court of Human Rights’ judgments in Poland – institutional dimension. Summary | str. 637