Granice wolności związkowych w polskim systemie prawnym

WYKAZ SKRÓTÓW 15
WSTĘP 19
ROZDZIAŁ PIERWSZY ISTOTA WOLNOŚCI ZWIĄZKOWYCH I ICH GRANIC 31
1. Uwagi wprowadzające 31
2. Geneza i natura wolności związkowych 32
2.1. Ewolucja prawodawstwa traktującego o wolnościach i prawach związkowych w rysie historycznym 32
2.2. Teoretycznoprawne ujęcie wolności związkowych z perspektywy ich natury, charakteru oraz treści 39
2.2.1. Uwagi ogólne 39
2.2.2. Przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna godność człowieka jako źródło wolności związkowych 41
2.2.3. Treść wolności związkowych w indywidualnym i zbiorowym wymiarze 42
2.2.4. Charakter rodzajowy wolności związkowych 45
3. Systematyka wolności związkowych funkcjonujących w polskim systemie prawnym: między monizmem a pluralizmem wolnościowym 47
3.1. Uwagi ogólne 47
3.2. Koncepcja monistyczna 48
3.3. Koncepcja pluralistyczna 51
3.4. Koncepcja meta-wolności związkowych 55
4. Miejsce wolności związkowych wśród wolności i praw konstytucyjnych 58
4.1. Uwagi ogólne 58
4.2. Wolności związkowe jako zasada ustroju państwa 59
4.3. Wolności związkowe jako filary solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych 61
4.4. Wolności związkowe jako kategoria wolności i praw człowieka 63
5. Teoretyczne ujęcie granic wolności związkowych 67
5.1. Czy wolność ma granice? 67
5.2. Złożona istota granic wolności prawnie chronionych 69
5.3. Między prawem a wolnością: ograniczona swoboda prawodawcy w sferze kształtowania granic wolności związkowych 72
5.4. Powszechne warunki dopuszczalności ograniczania wolności prawnie chronionych 74
5.5. Kryterium skutkowe jako właściwe kryterium oceny działalności prawodawczej w obszarze ograniczania wolności związkowych 76
5.6. Konieczność uwzględnienia specyfiki poszczególnych filarów wolności związkowych w procesie identyfikacji, charakterystyki i ewaluacji poszczególnych ograniczeń 78
6. Uwagi końcowe 78
ROZDZIAŁ DRUGI KONSTYTUCYJNY MODEL OGRANICZANIA WOLNOŚCI ZWIĄZKOWYCH 80
1. Uwagi wprowadzające 80
2. Konstytucyjne ograniczenia wolności związkowych w ujęciu historycznym 81
2.1. Ograniczenia wolności związkowych w polskich konstytucjach okresu międzywojennego 81
2.2. Granice wolności związkowych w Konstytucji PRL 84
3. Charakterystyka aktualnego konstytucyjnego modelu ograniczania wolności związkowych 86
3.1. Uwagi ogólne 86
3.2. Motywy leżące u postaw decyzji prawodawcy konstytucyjnego o odwołaniu się do standardu umowy międzynarodowej w zakresie ograniczania wolności związkowych 87
3.3. Istota i charakter konstytucyjnego odesłania do umów międzynarodowych w związku z ograniczaniem wolności związkowych 91
3.4. Wynik konstytucyjnego testu proporcjonalności stosowanych ograniczeń jako uniwersalna i ostateczna granica legislacyjna w procesie prawnego limitowania wolności związkowych 100
4. Konstytucyjne ograniczenia i wyłączenia dotyczące wolności związkowych w ujęciu podmiotowym i przedmiotowym 105
4.1. Uwagi ogólne 105
4.2. Konstytucyjne ograniczenia i wyłączenia o charakterze przedmiotowym 106
4.2.1. Konstytucyjne zakazy tworzenia określonego typu organizacji związkowych 106
4.2.2. Odrębny standard ograniczania konstytucyjnego prawa do strajku pracowniczego 110
4.2.3. Ograniczenia wolności związkowych a konstytucyjna regulacja stanów nadzwyczajnych 113
4.3. Konstytucyjne ograniczenia i wyłączenia o charakterze podmiotowym 115
5. Uwagi końcowe 119
ROZDZIAŁ TRZECI MIĘDZYNARODOWY MODEL OGRANICZANIA WOLNOŚCI ZWIĄZKOWYCH 121
1. Uwagi wprowadzające 121
2. Zakres obowiązywania umów międzynarodowych w obszarze ograniczania wolności związkowych – między literalną treścią umowy a jej wykładnią 123
3. Problematyka kształtowania granic wolności związkowych w systemie aktów uniwersalnych 125
3.1. Wolności i prawa związkowe w prawodawstwie Organizacji Narodów Zjednoczonych 125
3.2. Uniwersalne standardy ograniczania wolności i praw związkowych ukształtowane w aktach prawnych ONZ 127
4. Legislacyjne i materialne granice wolności związkowych w dokumentach Międzynarodowej Organizacji Pracy 132
4.1. Przegląd najważniejszych aktów prawnych Międzynarodowej Organizacji Pracy wiążących polskiego ustawodawcę w obszarze wolności i praw związkowych 132
4.2. Generalny model ograniczania wolności i praw związkowych w świetle prawodawstwa Międzynarodowej Organizacji Pracy 135
5. Granice wolności związkowych w systemach regionalnych 141
5.1. Wolności związkowe i ich granice w aktach prawnych Rady Europy 141
5.1.1. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 142
5.1.2. Europejska Karta Społeczna 146
5.2. Prawodawstwo UE a ograniczanie wolności związkowych 153
6. Zakaz nadużywania kompetencji prawodawczych oraz wolności i praw związkowych jako podstawowa granica legislacyjna i materialna w prawodawstwie międzynarodowym 157
7. Wzajemne relacje pomiędzy standardami ograniczania wolności związkowych ukształtowanymi w poszczególnych umowach międzynarodowych wiążących Polskę 161
8. Uwagi końcowe – czy prawo międzynarodowe pozwala ustawodawcom krajowym na naruszenie istoty wolności związkowych? 167
ROZDZIAŁ CZWARTY ZWIĄZKOWA WOLNOŚĆ ZRZESZANIA SIĘ Z PERSPEKTYWY JEJ GRANIC 174
1. Uwagi wprowadzające 174
2. Podmiotowe granice związkowej wolności zrzeszania się 176
2.1. Uwagi ogólne 176
2.2. Osoby samozatrudnione oraz świadczące pracę w oparciu o formy cywilnoprawne na krajowym rynku pracy w kontekście związkowej wolności zrzeszania się 178
2.3. Pojęcie człowieka pracy w Konstytucji i prawie międzynarodowym jako wartość graniczna zakresu podmiotowego związkowej wolności koalicji 183
2.3.1. Uwagi terminologiczne 183
2.3.2. Człowiek pracy w prawie międzynarodowym 184
2.3.2.1. Problem ścisłego tłumaczenia języka autentycznego aktów prawa międzynarodowego w kontekście kształtowania statusu człowieka 184
2.3.2.2. Rola międzynarodowych organów implementacyjnych w definiowaniu cech dystynktywnych człowieka pracy 188
2.3.3. Człowiek pracy w rozważaniach Trybunału Konstytucyjnego w kontekście wyroku w sprawie K 1/13 195
2.3.3.1. Problematyka podmiotowych granic związkowej wolności zrzeszania się w dotychczasowym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego 195
2.3.3.2. Koncepcja podmiotu związkowej wolności zrzeszania się przyjęta przez Trybunał Konstytucyjny w sprawie K 1/13 196
2.3.3.3. Uwagi krytyczne 198
2.3.3.4. Postulowany sposób definiowania pojęcia „człowiek pracy” na poziomie konstytucyjnym 206
2.4. Krytyczna analiza ustawowego pojęcia „człowiek pracy” w kontekście wolności zrzeszania się w związkach zawodowych 215
2.4.1. Kontekst czasowy 215
2.4.2. Człowiek pracy w ustawie związkowej w stanie prawnym obowiązującym do 31 grudnia 2018 roku 216
2.4.2.1. Pełne prawo koalicji ludzi pracy w przededniu nowelizacji 216
2.4.2.2. Ograniczone prawo koalicji ludzi pracy przed nowelizacją 221
2.4.3. „Człowiek pracy” w stanie prawnym obowiązującym od 1 stycznia 2019 roku 225
2.4.3.1. Zasadniczy cel analizowanej reformy prawa związkowego 225
2.4.3.2. Pełne prawo koalicji ludzi pracy po nowelizacji 225
2.4.3.3. Ograniczone prawo koalicji ludzi pracy po nowelizacji 231
2.5. Ustawowe podmiotowe wyłączenia i ograniczenia związkowego prawa koalicji w służbach publicznych 233
2.5.1. Specyfika ograniczania prawa koalicji w służbach publicznych 233
2.5.2. Granice wolności zrzeszania się funkcjonariuszy publicznych w świetle standardów międzynarodowych 235
2.5.3. Członkowie administracji publicznej 240
2.5.4. Funkcjonariusze Policji oraz służb pokrewnych 247
2.5.5. Członkowie sił zbrojnych 250
3. Modele legalizacji ruchu związkowego oraz ich wpływ na kształt granic związkowej wolności zrzeszania się 253
3.1. Uwagi ogólne 253
3.2. Notyfikacja i rejestracja jako modele legalizacji działalności związkowej w świetle standardów międzynarodowych 257
3.3. Polski model legalizacji działalności związkowej w kontekście granic związkowej wolności zrzeszania się 260
3.3.1. Ogólna charakterystyka polskiego modelu 260
3.3.2. Obligatoryjna treść statutu organizacji związkowej w kontekście międzynarodowych standardów legislacyjnych 262
3.3.3. Minimalna liczba osób uprawnionych do utworzenia organizacji a problem niskiego stopnia uzwiązkowienia rynku pracy w Polsce 265
3.3.3.1. Wpływ wymogu zachowania minimalnej liczby założycieli i członków na sytuację prawną organizacji związkowej 265
3.3.3.2. Stanowisko organów międzynarodowych w przedmiocie dopuszczalnych wymogów liczbowych w procesie tworzenia i działania organizacji związkowych 266
3.3.3.3. Minimalna liczba założycieli i członków organizacji związkowej a realia polskiego rynku pracy 268
3.3.3.4. Propozycje rozwiązania zarysowanego problemu 270
3.3.4. Postępowanie w przedmiocie rejestracji organizacji związkowej i jego reglamentacyjne oddziaływanie na związkową wolność zrzeszania się 275
3.3.5. Zakres kontrolnych kompetencji sądu rejestrowego w procesie rejestracji organizacji związkowej 280
3.3.6. Charakter prawny i skutki prawne rejestracji organizacji związkowych 284
4. Stowarzyszenie zawodowe jako alternatywa dla związku zawodowego w procesie ograniczania gwarancji związkowych na poziomie ustawowym 291
4.1. Uwagi ogólne 291
4.2. Związek zawodowy w ujęciu funkcjonalnym 292
4.3. Związek zawodowy a stowarzyszenie – między genetycznym pokrewieństwem a funkcjonalną odmiennością 296
4.4. „Zwykły” związek zawodowy 298
5. Uwagi końcowe 300
ROZDZIAŁ PIĄTY NEGATYWNA WOLNOŚĆ ZWIĄZKOWA I JEJ GRANICE 306
1. Uwagi wprowadzające 306
2. Polski model negatywnego wymiaru wolności związkowych i jego granice 310
2.1. Uwagi ogólne 310
2.2. Związek zawodowy jako dobrowolna organizacja ludzi pracy w kontekście negatywnego wymiaru wolności związkowych 311
2.3. Zakaz dyskryminacji ze względu na fakt pozostawania poza związkiem zawodowy 317
2.3.1. Istota zakazu 317
2.3.2. Obowiązki pracodawców 318
2.3.3. Obowiązki innych podmiotów 320
2.3.4. Szczególny obowiązek prawodawcy w kontekście zasady równości w prawie 321
2.3.5. Zakaz dyskryminacji a negatywne konsekwencje wynikające z faktu pozostawania poza związkiem zawodowym 324
2.4. Poszanowanie negatywnej wolności związkowej w kontekście zasady reprezentacji ogólnej i szczególnej 325
2.4.1. Zakres reprezentacji związkowej 325
2.4.2. Zasada reprezentacji ogólnej 326
2.4.3. Zasada reprezentacji szczególnej 329
2.5. Monopol formy organizacyjnej związku zawodowego a negatywna wolność związkowa 330
3. Problematyka dopuszczalność stosowania klauzul bezpieczeństwa związkowego w krajowych stosunkach przemysłowych 335
3.1. Uwagi ogólne 335
3.2. Typy klauzul bezpieczeństwa związkowego oraz ich wpływ na swobodę pozostawania poza związkiem zawodowym 338
3.3. Dopuszczalność stosowania klauzul bezpieczeństwa związkowego w świetle standardów międzynarodowych 342
3.4. Związek między stosowaniem klauzul związkowych a stopniem uzwiązkowienia danego rynku pracy na przykładzie wybranych porządków prawnych 348
2.5. Potencjał stosowania klauzul bezpieczeństwa związkowego w polskim systemie prawnym 354
4. Uwagi końcowe 357
ROZDZIAŁ SZÓSTY GRANICE AUTONOMII ZWIĄZKOWEJ 361
1. Uwagi wprowadzające 361
2. Granice niezależności związków zawodowych i organizacji pracodawców 366
2.1. Uwagi ogólne 366
2.2. Pracodawca jako podmiot aktywnie zaangażowany w życiu pracowniczych organizacji związkowych w kontekście problematyki „żółtych” związków zawodowych 368
2.3. Potrzeba ograniczania aktywności politycznej ruchu związkowego 377
2.4. Sądowy nadzór nad działalnością związkową i jego wpływ na autonomię partnerów społecznych w Polsce 380
2.4.1. Uwagi ogólne 380
2.4.2. Nadzorowanie działalności związkowej w świetle standardów międzynarodowych 381
2.4.3. Kryterium zgodności z prawem jako podstawowa granica materialna dla swobody działania organizacji związkowych w Polsce 382
2.4.3.1. Uwagi wstępne 382
2.4.3.2. Wpływ reformy prawa związkowego z 1 stycznia 2019 r. na zakres ingerencji nadzorczej sądu rejestrowego 382
2.4.3.3. Wzorce nadzoru – kodeks dobrych praktyk związkowych 383
2.4.3.4. Szczególne znaczenie klauzul generalnych z art. 8 k.p. 386
2.4.3.5. Działalność organu związkowego jako przedmiot sądowego nadzoru 390
2.4.4. Konsekwencje prawne podjęcia działalności niezgodnej z prawem 391
2.4.5. Postępowanie nadzorcze a standardy legislacyjne wiążące krajowego prawodawcę 393
3. Granice samorządności związków zawodowych i organizacji pracodawców 396
3.1. Uwagi ogólne 396
3.2. Wybrane standardy uzasadniające reglamentację swobody partnerów społecznych w zakresie kształtowania swojej struktury organizacyjnej 398
3.3. Charakter prawny statutu a granice swobody kształtowania organizacji wewnętrznej 402
3.4. Granice swobody kształtowania zasad nabywania i utraty statusu członka danej organizacji 406
3.5. Wybrane standardy reglamentujące swobodę prowadzenia statutowej działalności 411
4. Uwagi końcowe 413
ROZDZIAŁ SIÓDMY GRANICE RÓWNOŚCI ZWIĄZKOWEJ 417
1. Uwagi wprowadzające 417
2. Granice zasady równości w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego 421
3. Wyjątki od zasady równości związkowej w świetle standardów Międzynarodowej Organizacji Pracy 422
4. Kryterium reprezentatywności jako granica równouprawnienia partnerów społecznych i pluralizmu związkowego 424
4.1. Uwagi ogólne 424
4.2. Prawny mechanizm wyłaniania reprezentatywnych organizacji 425
4.3. Skutki i funkcje różnicowania organizacji w oparciu o kryterium reprezentatywności 427
4.3.1. Skutki przypisania danej organizacji statusu reprezentatywnej 427
4.3.2. Funkcje przypisywane konstrukcji prawnej reprezentatywności związkowej 429
4.3.2.1. Uwagi wstępne 429
4.3.2.2. Funkcja porządkująco-kolizyjna 430
4.3.2.3. Wyłanianie najbardziej efektywnej reprezentacji związkowej 431
4.3.2.4. Konsolidacja ruchu związkowego 433
5. Problem asymetrii uprawnień partnerów społecznych 436
6. Potrzeba dyferencjacji pozycji prawnej poszczególnych kategorii ludzi pracy a zakładowy poziom dialogu i współpracy partnerów społecznych 441
6.1. Uwagi ogólne 441
6.2. Dyferencjacja jako cecha zbiorowego prawa pracy 443
6.3. Socjologiczne motywy uzasadniające potrzebę różnicowania pozycji prawnej pracowników i innych osób wykonujących pracę w zbiorowym prawie pracy 444
6.4. Więź z zakładem pracy jako kryterium uzasadniające potrzebę różnicowania związkowych uprawnień pracowników i innych osób wykonujących pracę zarobkową na poziomie zakładu pracy 447
6.5. Podstawowe dylematy związane z potrzebą różnicowania związkowych uprawnień pracowników i innych osób wykonujących pracę zarobkową na poziomie zakładu pracy 452
7. Uwagi końcowe 456
ZAKOŃCZENIE 460
BIBLIOGRAFIA 473
STRESZCZENIE 501
SUMMARY (The limits of trade union freedoms in the Polish legal system) 503