Statystyczne badania oświatowe Mariana Falskiego w II Rzeczypospolitej

W 2024 r. upływa 50 lat od śmierci Mariana Falskiego. Postać ta jest znana wielu pokoleniom Polaków, a najczęściej wiązana jest z elementarzem jego autorstwa, który – systematycznie aktualizowany – był wykorzystywany w nauczaniu początkowym przez ponad 60 lat. Tematyce tego elementarza i zagadnieniom związanym z nauką czytania poświęcono wiele artykułów naukowych, napisanych zarówno przez samego Falskiego, jak i wielu innych autorów. Można również znaleźć liczne prace i artykuły naukowe dotyczące działalności Mariana Falskiego na polu upowszechniania oświaty, w tym tworzenia systemu oświaty i kształtowania polityki oświatowej w II Rzeczypospolitej, a także reform systemu oświatowego po II wojnie światowej. Podkreślana jest także jego rola jako działacza społecznego na rzecz demokratyzacji życia społecznego, w szczególności w obszarze szkolnictwa. Istnieje jednak jeszcze jeden rozległy obszar jego aktywności, który jest rozpoznany w najmniejszym stopniu. Mowa tu o aktywności w zakresie statystycznych badań oświatowych. W literaturze można wprawdzie spotkać odniesienia do wyników tych badań, jednak ten właśnie obszar działalności Mariana Falskiego jest tak obszerny i bogaty, że sam w sobie może stanowić przedmiot dokładniejszych studiów. Sylwetka Mariana Falskiego jako statystyka została przedstawiona w wydanym w 1998 r., z okazji 80. rocznicy powołania Głównego Urzędu Statystycznego, Słowniku Biograficznym Statystyków Polskich. Związki Mariana Falskiego ze statystyką widoczne są bezpośrednio w nazwach instytucji, w których pracował i którymi kierował, a także poprzez współpracę z licznym gronem statystyków. Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego kierował Referatem Statystycznym Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W tym czasie ustalał podział pracy w obszarze oświatowych badań statystycznych pomiędzy ministerialnym Referatem Statystycznym a Głównym Urzędem Statystycznym, utrzymując stałą współpracę z kierownikiem Wydziału Szkolnego GUS Ignacym Kraütlerem. W czasie II wojny światowej pracował w Wydziale Statystycznym miasta Warszawy, kierowanym przez współpracujących z nim od dawna statystyków Zygmunta Limanowskiego i Edwarda Strzeleckiego. Pracował tam ze znanymi statystykami i demografami: Stefanem Szulcem, Kazimierzem Romaniukiem, Egonem Vielrose. W czasie okupacji Marian Falski podjął prace nad rekonstrukcją danych statystycznych z zakresu szkolnictwa sprzed 1939 r., które zostały utracone w wyniku działań wojennych. Po wyzwoleniu odtwarzał i organizował Wydział Statystyki Szkolnej, a następnie objął funkcję dyrektora Biura Badań i Statystyki w Ministerstwie Oświaty. W niniejszej monografii zaprezentowano postać Mariana Falskiego jako pracownika naukowo-dydaktycznego, działacza społecznego i oświatowego, autora najpopularniejszego w Polsce elementarza, autora licznych publikacji w obszarze oświaty, ale też jako statystyka, specjalizującego się w badaniach oświatowych, autora wielu oryginalnych pomysłów, mającego wyjątkowy warsztat pracy naukowej. Dokonano krytycznego przeglądu najważniejszych prac statystycznych projektowanych, organizowanych, realizowanych oraz opracowywanych przez Mariana Falskiego w okresie II Rzeczypospolitej.