Religia mojżeszowa w szkolnictwie publicznym we Lwowie w okresie autonomii galicyjskiej (1867 - 1918)

WSTĘP Od czasów starożytnych religia odgrywała kluczową rolę w życiu Żydów. Izraelici wierzyli, że są narodem wybranym dzięki przymierzu zawartemu przez Abrahama z Bogiem, warunkiem zaś jego zachowania jest przestrzeganie praw, przekazanych przez Stwórcę, a spisanych przez Mojżesza. Prawodawstwo zatem miało charakter religijny – wypełnianie przepisów prawa było równoznaczne z praktykowaniem religii. W rezultacie religia przenikała wszystkie sfery życia prywatnego i społecznego. W 70 r. n.e. Rzymianie zburzyli Jerozolimę i zmusili Żydów do opuszczenia ojczyzny, co zapoczątkowało trwający dwa tysiąclecia okres wygnania. Na wy-gnaniu praktykowanie mozaizmu nabrało szczególnej wagi, stając się podstawo-wym warunkiem zachowania tożsamości. Diaspora żydowska spotykała się z róż-nym podejściem władz i ludności, wśród której zamieszkiwała. Zakres swobody w wyznawaniu religii był zależny od czasu i miejsca, w żadnym jednak kraju Żydzi nie znaleźli na dłużej stabilnych warunków życia. Żydzi hiszpańscy i por-tugalscy, później włoscy i niemieccy, a także z innych krajów Europy i świata, cieszyli się okresami tolerancji, ale i doświadczali pogromów oraz wypędzeń. Życie w diasporze, bez własnego państwa, w chwiejnych warunkach praw-nych pobytu stale wystawiało na próbę tożsamość żydowską. Pokusę lub też pre-tekst do rozluźnienia więzów z judaizmem, a nawet porzucenia religii ojców, da-wały – z jednej strony, korzystanie ze specjalnych przywilejów i tolerancji w kra-jach osiedlenia, z drugiej zaś prześladowania, groźba utraty majątku lub wypę-dzenia. Aby temu zapobiec, na wygnaniu Żydzi szczególny nacisk położyli na pielęgnowanie tradycji, kształcenie religijne i rozwój działalności dobroczynnej. W tym celu rozwinęli i wzmocnili instytucje integrujące całą społeczność, wśród których najważniejsze były dom modlitwy (bożnica) i szkoła (cheder). Podobnie było w przypadku Żydów polskich. Już w XIII w. Żydzi znaleźli w Polsce dogodne warunki do osiedlania się i praktykowania swej wiary, korzy-stając z przywilejów nadanych im przez księcia wielkopolskiego Henryka Poboż-nego w tzw. statucie kaliskim z 1264 r. W trzech kolejnych wiekach zostały one potwierdzone i rozszerzone przez Kazimierza Wielkiego, Kazimierza Jagielloń-czyka i Zygmunta Starego. Na czasy średniowiecza przypadają też początki osad-nictwa żydowskiego we Lwowie. Włączenie w roku 1349 miasta wraz z Księ-stwem Halicko-Wołyńskim do Polski przez króla Kazimierza Wielkiego przy-czyniło się do rozwoju mniejszości żydowskiej. We Lwowie działały niezależnie od siebie dwa kahały, jeden w centrum, otoczony murami miejskimi, drugi na przedmieściu Krakowskim. Rozwijające się w XV i XVI w. miasto stało się jed- 8 WSTĘP nym z głównych ośrodków życia diaspory żydowskiej w Polsce oraz w Europie Środkowo-Wschodniej. Religia niezmiennie pozostawała centralnym elementem życia Żydów lwowskich, przepisy religijne określały postępowanie w synagodze i w domu, w pracy i w czasie wolnym, w dzień powszedni i szabas, wobec człon-ków rodziny, współwyznawcy i chrześcijanina. Na straży tradycji i religii stały chedery, tradycyjne szkółki religijne. Przez cały okres Pierwszej Rzeczypospoli-tej tradycyjne wychowanie żydowskie rozwijało się swobodnie bez ingerencji ze strony władz. Sytuacja ta zmieniła się w roku 1772 wraz z zagarnięciem południowo-wschodnich ziem Polski przez Austrię. Żydzi dostali się pod panowanie Habs-burgów, którzy w ramach polityki oświeconego absolutyzmu poddali ich przy-musowej asymilacji. Program ów się nie powiódł, zapowiadał jednak zmiany, które zaszły w życiu tej społeczności w XIX i na początku XX w. Nowy etap w jej funkcjonowaniu otworzyła autonomia galicyjska w 1867 r., zrównując Żydów w prawach z pozostałymi mieszkańcami. Wyrazem równou-prawnienia było objęcie dzieci żydowskich obowiązkiem szkolnym, co przynio-sło zmiany w tradycyjnym modelu kształcenia wśród Żydów. Władze publiczne uznały, że uczęszczanie do chederu nie oznacza realizacji obowiązku, wprowa-dzając jednocześnie do szkolnictwa publicznego religię mojżeszową jako przed-miot nauczania. Decyzja ta pociągnęła za sobą wiele problemów zarówno dla władz oświato-wych, jak i społeczności żydowskiej. Żydzi stanęli przed dylematem, czy posłać swe dziecko do szkoły publicznej, czy pozostawić je w chederze, mimo iż nie zapewniał on realizacji obowiązku szkolnego. Obecność dzieci żydowskich w szkole publicznej, a wraz z ich pojawieniem się konieczność zorganizowania zajęć religii mojżeszowej, stały się faktem, który rodził kolejne pytania, już na-tury pedagogicznej, a mianowicie: jak w ramach dwóch godzin tygodniowo no-wego przedmiotu szkolnego zapewnić młodemu pokoleniu formację religijną?, jaki powinien być plan i program nauczania?, z jakich podręczników korzystać w procesie nauczania?, jakie kwalifikacje powinien mieć nauczyciel religii moj-żeszowej i gdzie może je zdobyć?, jaki wreszcie ma być język wykładu na lek-cjach religii mojżeszowej i status języka hebrajskiego w ramach przedmiotu? Za-gadnienia te zostały przedstawione na przykładzie szkolnictwa publicznego we Lwowie, jednak poczynione ustalenia i ukazane prawidłowości odnoszą się w zasadzie do szkolnictwa w całej Galicji. Na postawione pytania stara się odpowiedzieć niniejsza monografia. Przed-miotem badań jest proces kształtowania się koncepcji nauczania religii mojże-szowej i jej realizacja w szkole publicznej na tle przemian społecznych zacho-dzących w społeczności żydowskiej Lwowa i Galicji w okresie od roku 1867 aż do zakończenia I wojny światowej. Treści opracowania sięgają także okresu wcześniejszego, przedautonomicznego, by ukazać antecedencje wydarzeń mają-cych miejsce w okresie autonomicznym. WSTĘP 9 Wykład religii mojżeszowej w szkole publicznej był nie tylko zagadnieniem pedagogicznym, wiązał się on również z miejscem mniejszości żydowskiej w ży-ciu społeczności całego miasta i kraju. Problematykę tę ujęto w pojęciu „kwestia żydowska”. Obejmowała ona postawy i wypowiedzi przedstawicieli różnych śro-dowisk, zarówno żydowskich, jak i nieżydowskich, na temat statusu społecznego i prawnego mniejszości żydowskiej. Wiązały się one z pojęciem asymilacji. Śro-dowisku postępowemu Żydów, które w największym stopniu popierało i realizo-wało ów przedmiot w szkole publicznej, chodziło przede wszystkim o moderni-zację życia współwyznawców, zbliżenie do otoczenia, wyrażające się w przy-swojeniu języka, udziale w życiu publicznym i kulturalnym, z jednoczesnym jed-nak zachowaniem żydowskiej tożsamości, w postaci chociażby praktykowania judaizmu. Organizatorzy nauczania religii mojżeszowej w szkolnictwie publicz-nym dążyli przede wszystkim do akulturacji, nie zaś pełnej identyfikacji z więk-szością, z konwersją włącznie1. Podjęta problematyka badawcza nie spotkała się jak dotąd z szerszym zain-teresowaniem historyków oświaty i wychowania, a także badaczy dziejów Ży-dów w Polsce, literatura przedmiotu jest zatem skromna. Jako pierwszy na pro-blem nauczania religii mojżeszowej we Lwowie i w całej Galicji zwrócił uwagę Majer Bałaban w pracy na temat losów projektu utworzenia instytutu kształcą-cego nauczycieli religii mojżeszowej w Galicji2. Tematyką będącą przedmiotem badań w niniejszym opracowaniu zajął się jego autor w artykułach dotyczących nauczycieli religii, statusu języka hebrajskiego w ramach zajęć religii, egzort, chederów oraz placówki kształcenia nauczycieli religii mojżeszowej3. Zawarte 1 Więcej na temat procesów akulturacji i asymilacji Żydów galicyjskich zob.: Ł. Kapralska, Drogi z getta. Uwagi o procesach asymilacyjnych w społeczności Żydów galicyjskich, [w:] Ortodoksja. Emancypacja. Asymilacja. Studia z dziejów ludności żydowskiej na ziemiach polskich w okresie rozbiorów, pod red. K. Zielińskiego, M. Adamczyk-Garbowskiej, Lublin 2003, s. 97–118. 2 M. Bałaban, Herz Homberg i szkoły józefińskie w Galicji (1787–1806). (Studium historyczne), [w:] idem, Z historii Żydów w Polsce. Szkice i studia, Warszawa 1920, s. 191–236; idem, Histo-ria projektu szkoły rabinów i nauki religii mojż.[eszowej] na ziemiach polskich, Lwów 1907. 3 M. Łapot, Nauczanie religii mojżeszowej w szkołach publicznych we Lwowie w okresie autono-mii galicyjskiej – casus Izaaka Izydora Planera (1854–1925), „Prace Naukowe GWSP. Peda-gogika” 2011, t. 3, s. 253–268; idem, Nauczycielki religii mojżeszowej w szkołach publicznych w Galicji w latach 1867–1939, „Prace Naukowe AJD w Częstochowie. Pedagogika” 2011, t. 20, s. 407–418; idem, Język polski jako wykładowy a nauczanie religii mojżeszowej w szkołach wyznaniowych żydowskich we Lwowie w dobie autonomii galicyjskiej, „Język w Komunikacji” 2011, t. 1, s. 151–174; idem, Nauczanie religii mojżeszowej we lwowskich szkołach publicznych w dobie autonomii galicyjskiej – zarys problematyki, [w:] W kręgu dawnych i współczesnych teorii wychowania. Uczeń – szkoła – nauczyciel, t. 2, K. Dormus i R. Ślęczka, Kraków 2012, s. 166–183; idem, Egzorta jako forma edukacji religijnej dzieci żydowskich w szkołach publicz-nych we Lwowie (1867–1939), „Prace Naukowe AJD w Częstochowie. Pedagogika” 2012, t. 21, s. 393–403; idem, O roli języka hebrajskiego w nauczaniu religii mojżeszowej na przykładzie szkolnictwa galicyjskiego doby autonomicznej, [w:] Edukacja – tradycja i współczesność. Księga Jubileuszowa dedykowana profesorowi K. Rędzińskiemu, red. A. Majkowska, M. Łapot, 10 WSTĘP w nich ustalenia wykorzystano także w monografii Szkolnictwo żydowskie we Lwowie. 1772–19394. Podobną problematykę znajdujemy również w pracach in-nych badaczy, przy czym zajmowali się oni innymi miastami lub okresami histo-rycznymi. Zagadnienie nauczania religii mojżeszowej w Krakowie poruszyły Alicja Maślak-Maciejewska i Maria Stinia5. Informacje na temat edukacji religij-nej Żydów w szkołach publicznych Wrocławia w drugiej połowie XIX w. można odnaleźć w opracowaniu Agaty Rybińskiej6, odnośnie do Warszawy zdawkowe informacje na ten ujęto w opracowaniach Sabiny Lewin i Zofii Borzymińskiej7, z kolei Ewa Kula8 przybliżyła sylwetki nauczycieli religii mojżeszowej ze szkół średnich w Królestwie Kongresowym. Ostatnio kwestię nauczania religii mojże-szowej w międzywojennej Polsce podjął Sean Martin, odwołując się do wcze-śniejszych praktyk w tym zakresie na ziemiach zaboru austriackiego oraz do przykładów ze szkół lwowskich w latach 20. i 30. XX w.9 Wiedzę na temat wychowania religijnego w judaizmie zaczerpnięto z opra-cowań m.in. Zygmunta Mysłakowskiego, Reginy Lilienthalowej, Witolda Tylo-cha, Reginy Renz, Alana Untermana, Macieja Tomali i wyboru tekstów wybit-nych teologów i filozofów opublikowanych w tomie Judaizm10. Uzupełniono ją Częstochowa 2013, s. 539–546; idem, Chedery lwowskie w okresie autonomii galicyjskiej (1867–1914), „Kwartalnik Historii Żydów” 2014, nr 3, s. 496–513; idem, Od szkoły rabinów do seminarium hebrajskiego we Lwowie (1828–1939), „Kwartalnik Historii Żydów” 2016, nr 3–4, s. 827–843. 4 M. Łapot, Szkolnictwo żydowskie we Lwowie. 1772–1939, Częstochowa 2016. 5 A. Maślak-Maciejewska, Rabin Szymon Dankowicz (1834–1910) – życie i działalność, Kraków–Budapeszt 2013; M. Stinia, Dorobek wielokulturowego środowiska gimnazjalnego Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej – nauczanie i nauczyciele religii mojżeszowej, [w:] Wśród „swoich” i „obcych”. Rola edukacji w społeczeństwach wielokulturowych Europy Środkowej (XVIII–XX wiek), pod red. S. Walasek, Kraków 2006, s. 203–212. 6 A. Rybińska, Granice integracji. Religijność Żydów wrocławskich w drugiej połowie XIX wieku (1854–1890), Wrocław 2017. 7 S. Lewin, Pierwsze szkoły elementarne dla dzieci wyznania mojżeszowego w Warszawie w la-tach 1818–1830, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1965, nr 2, s. 157–196; Z. Borzymińska, Szkolnictwo żydowskie w Warszawie 1831–1870, Warszawa 1994. 8 E. Kula, Nauczyciele religii mojżeszowej w rządowych męskich szkołach średnich Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX wieku, [w:] Wśród „swoich” i „obcych”. Rola edukacji w społeczeństwach wielokulturowych Europy Środkowej (XVIII–XX wiek), pod red. S. Walasek, Kraków 2006, s. 213–230. 9 S. Martin, Between Church and State. Jewish Religious Instruction in Public Schools in the Second Polish Republic, „Polin. Studies in Polish Jewry” 2018, t. 30, Jewish Education in Ea-stern Europe, red. E. Adler, A. Polonsky, s. 165–282. 10 Wychowanie w środowisku małomiasteczkowym, pod red. Z. Mysłakowskiego, Warszawa–Lwów 1934; R. Lilienthalowa, Dziecko żydowskie, wyd. 2, Warszawa 2008; W. Tyloch, Juda-izm, seria: „Religie Świata”, Warszawa 1987; R. Renz, Wychowanie w rodzinie żydowskiej w Polsce międzywojennej, [w:] Rola mniejszości narodowych w kulturze i oświacie polskiej w latach 1700–1939, pod red. A. Bilewicz, S. Walasek, Wrocław 1998; eadem, Kobieta i dziecko w tradycyjnej międzywojennej rodzinie żydowskiej, [w:] Polaków portret niedokończony. Studia z zakresu historii, prawa, politologii, pod red. A. Kozery, R. Kłaczyńskiego i Ł. Kozery, Kraków WSTĘP 11 informacjami pochodzącymi z prac obcojęzycznych, których autorami są: Shaul Stampfer, Alice Lucas, Britta L. Behm, Eliav Mordechai, Joseph H. Lookstein, Dirk Sadowski, Kerstin von der Krone11, przy czym najcenniejsze, ze względu na spektrum zainteresowań badawczych, obejmujące edukację Żydów w Galicji i we Lwowie, okazały się artykuły autorstwa Racheli Manekin12. Bogata jest bibliografia historii Żydów galicyjskich. Wśród polskojęzycz-nych autorów prac na temat warunków funkcjonowania społeczności żydowskiej w Galicji należy wymienić przede wszystkim: Majera Bałabana, Bogdana Wa- 2011, s. 252–267; A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, z ang. przeł. J. Zabierowski, Warszawa 2002; M. Tomal, Jak modlą się Żydzi. Antologia modlitw, przekł. E. Gordon, Warszawa 2000; Judaizm, wybór tekstów W. Jaworski, A. Komorowski, red. M. Dziwisz, Kraków 1989. 11 S. Stampfer, Heder Study, Knowledge of Torah and the Maintenance of Social Stratification in Traditional Eastern European Jewish Society, „Studies in Jewish Education” 1988, nr 3, s. 271–289; idem, Families, Rabbis, and Education; Traditional Jewish Society in Eastern Europe, Oxford 2010; A. Lucas, Jewish Religious Education, „The Jewish Quarterly Review” 1890, t. 2, nr 3, s. 270–290; B.L. Behm, Moses Mendelssohn und die Transformation de jüdischen Erzie-hung in Berlin. Eine bildungsgeschichtliche Analyse zur jüdischen Aufklärnug im. 18. Jahrhun-dert, Münster–New York–München–Berlin 2002; M. Eliav, Jüdische Erziehung in Deutschland im Zeitalter der Aufklärnung und Emanzipation, przekł. M. Strobel, Münster–New York–Mün-chen–Berlin 2001; J.H. Lookstein, The goals of Jewish education, „Tradition: A Journal of Or-thodox Jewish Thought” t. 3, nr 1 (Fall 1960), s. 34–43; D. Sadowski, Haskala und Lebenswelt. Herz Homberg und die jüdischen deutsche Schulen in Galizien 1782–1806, Göttingen 2010; K. von der Krone, Old and new orders of knowledge in modern Jewish history, „Bulletin of the German Historical Institute” 2016, t. 59, (Fall 2016), s. 59–82. 12 R. Manekin, Politics, Religion, and National Identity: The Galician Jewish Vote in the 1873 Parliamentary Election, [w:] „Polin. Studies in Polish Jewry” 1999, t. 12, Focusing on Galicia: Jews, Poles, and Ukrainians 1772–1918, red. I. Bartal, A. Polonsky, s. 110–119; eadem, Dai-tchen, Poles, or Austrians? The Identity-Dilemma of Galician Jews (1848–1851), „Zion” 2003, t. 68, nr 2, s. 223–262; eadem, Klalei Hitnahagut la-morim ha-jehudim be-vatei ha-sefer be-Galicia ve-Lodomeria me-tkufato szel ha-kesar Josef ha-Szeni [Reguły zachowania nauczycieli żydowskich w szkołach Galicji i Lodomerii. Świadectwo z epoki cesarza Józefa II], [w:] Galed le-toldot jehudei Polin ve-tarbutam [Materiały z historii Żydów polskich i ich kultury], pod red. D. Engela, Tel Awiw 5766 [2005–2006]; eadem, The Debate over Assimilation in Late 19th Century Lviv, [w:] Insiders and Outsiders: Dilemmas of East European Jewry, red. R.I. Cohen, J. Frankel, S. Hoffman, Oxford–Portland 2010, s. 120–130; eadem, The moral education of Je-wish youth: the case of Bne Zion, [w:] The Enlightment in Bohemia: religion, morality, and multiculturalism, red. I. Cerman, R. Krueger, S. Reynolds, Oxford 2011, s. 273–293; eadem, Praying at Home in Lemberg. The minyan Laws at the Habsburg Empire 1776–1868, „Polin. Studies in Polish Jewry” 2012, t. 24, Jews and their neighbours in Eastern Europe since 1750, red. I. Bartal, A. Polonsky, S. Ury, s. 49–69; eadem, Gaming the System: The Jewish Community Council, the Temple, and the Struggle over the Rabbinate in Mid-Nineteenth-Century Lemberg, „The Jewish Quarterly Review” 2016, nr 3, s. 352–382; eadem, Moses Mendelssohn and Joseph II: The Galician Connection, [w:] Moses Mendelssohn: Enlightenment, Religion, Politics, Na-tionalism, red. M. Gottlieb, Ch.H. Manekin, Bethesda 2016, s. 275–295; eadem, From Johann Pezzl to Joseph Perl: Galician Haskalah and the Austrian Enlightenment, [w:] Jews and Ger-mans in Eastern Europe. Shared and comparative histories, red. T. Grill, Berlin–Boston 2018, s. 61–71. 12 WSTĘP siutyńskiego, Szyję Bronsztejna, Tomasza Gąsowskiego, Wacława Wierzbieńca, Małgorzatę Śliż i Jerzego Holzera13. Pełną panoramę życia społecznego Żydów lwowskich w okresie autonomii galicyjskiej przedstawił Łukasz Tomasz Sroka w monografii In the Light of Vienna. Jews in Lviv – between Tradition and Mo-dernisation (1867–1914)14. Należy wspomnieć także o rozprawach autorów ob-cojęzycznych: Wladimirze Melamedzie, Ezrze Mendelsohnie, Haraldzie Binde-rze15, a także o opracowaniach ukazujących się w serii wydawniczej „Polin. A Journal of Polish-Jewish Studies”. Religia mojżeszowa w szkole publicznej była częścią systemu oświaty pu-blicznej i zagadnień związanych z jej funkcjonowaniem i rozwojem w dobie au-tonomii galicyjskiej. Niezbędne było zatem sięgnięcie do prac na temat oświaty żydowskiej we Lwowie. Istotnym opracowaniem okazał się artykuł Józefa Świe-body na temat rozwoju szkolnictwa żydowskiego w Galicji w okresie zaboru16. Pierwszą monografią ujmującą szerzej lwowskie szkolnictwo świeckie dla Ży- 13 M. Bałaban, Dzieje Żydów w Galicji i w Rzeczypospolitej Krakowskiej 1772–1868, Lwów b.r.w.; B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium statystyczne, War-szawa 1930; Sz. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963; T. Gąsowski, Między gettem a światem. Dyle-maty ideowe Żydów galicyjskich na przełomie XIX i XX wieku, Kraków 1997; idem, Żydzi gali-cyjscy w poszukiwaniu nowej tożsamości, [w:] Kształty galicyjskich tożsamości, pod red. A. Świątka, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2017, t. 144, z. 2, s. 323–333; W. Wierzbieniec, The process of Jewish emancipation and assimilation in the multiethnic city of Lviv during the nineteenth and twentieth centuries, „Harvard Ukraine Stu-dies” 2000, t. 24, s. 223–250; M. Śliż, Galicyjscy Żydzi na drodze do równouprawnienia 1848–1914, Kraków 2006; J. Holzer, Enlightenment, Assimilation, and Modern Identity: The Jewish Elite in Galicia, „Polin. Studies in Polish Jewry” 1999, t. 12, Focusing on Galicia: Jews, Poles, and Ukrainians 1772–1918, red. I. Bartal, A. Polonsky, s. 79–85; idem, „Vom Orient die Fan-tasie, und in der Brust der Slawen Feuer…”. Jüdisches Leben und Akkulturation in Lemberg des 19. und 20. Jahrhunderts, [w:] Lemberg – Lwów – Lviv. Eine Stadt im Schnittpunkt eu-ropäischen Kulturen, red. P. Fässler, T. Held, D. Sawitzki, Köln–Weimar–Wien 1993, s. 75–91; idem, Początki akulturacji Żydów wschodniogalicyjskich: na rozstajach kultur, [w:] Dwa stule-cia Polski i Europy. Teksty pisane w różnych porach wieku, Poznań 2004, s. 456–464; idem, Wielonarodowa prowincja Galicji w państwie K. und K., [w:] idem, Dwa stulecia Polski i Eu-ropy. Teksty pisane w różnych porach wieku, Poznań 2004, s. 477–481; idem, Żydzi galicyjscy na pograniczu narodowym i kulturowym w XIX i na początku XX wieku, [w:] idem, Dwa stulecia Polski i Europy. Teksty pisane w różnych porach wieku, Poznań 2004, s. 465–472. 14 Berlin–Bern–Bruxelles–New York–Oxford–Warszawa–Wien 2018. 15 W. Melamed, Jevrei vo Lvove (XIII-Pervaja polovina XX vieka). Sobytyja, obszczestwo, ljudy, Lvov 1994; E. Mendelsohn, Jewish assimilation in Lviv: The Case of Wilhelm Feldman, „Slavic Review” 1969, t. 28, nr 4 ; idem, From Assimilation to Zionism in Lvov: The Case of Alfred Nossig, „The Slavonic and East European Review” 1971, t. 49 ; idem, Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym, tłum. z ang. A. Tomaszewska, Warszawa 1992; H. Bin-der, Polen, Ruthenen, Juden. Politik und Politiker in Galizien 1897–1917, Wien 1997, idem, Galizien in Wien. Parteien, Wahlen, Fraktionen und Abgeordnete im Übergang zur Massenpo-litik, Wien 2005. 16 J. Świeboda, Edukacja Żydów w Galicji 1772–1918, „Prace Historyczno-Archiwalne” 1994, t. 2. WSTĘP 13 dów była książka autorstwa Kazimierza Rędzińskiego Żydowskie szkolnictwo świeckie w Galicji 1813–191817. K. Rędziński jest także autorem publikacji na temat żydowskiego szkolnictwa fundacyjnego w Galicji w latach 1881–1918 oraz artykułów poruszających sprawy nauczycielstwa żydowskiego18. Edukacji Ży-dów w całej monarchii habsburskiej dotyczy monografia Mieczysława J. Adam-czyka19. Szkolnictwo na terenie Galicji, w tym lwowskie, w okresie zarówno au-striackim, jak i polskim, charakteryzowali m.in.: Mieczysław Baranowski, Cze-sław Majorek, Andrzej Meissner, Aleksandra Bilewicz, Renata Dutkowa, Jerzy Semków, Stanisław Gawlik, Henryka Kramarz i Edmund Juśko20. Bazę źródłową opracowania stanowią dokumenty przechowywane w archi-wach i bibliotekach Polski i Ukrainy. Najcenniejsze materiały odnaleziono w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie w zespole: Żydowska Gmina Wyznaniowa we Lwowie 1785–1939 (fond 701). Wśród dokumentów dotyczących działalności oświatowo-kulturalnej gminy ży-dowskiej źródła związane z organizowaniem i nadzorowaniem zajęć religii moj-żeszowej w szkolnictwie publicznym zajmują bardzo dużą część. Kwestia nau-czania religii mojżeszowej w szkolnictwie publicznym jest też obecna w doku-mentacji władz oświatowych, przechowywanej w zespole Kuratorium Rady 17 K. Rędziński, Żydowskie szkolnictwo świeckie w Galicji 1813–1918, Częstochowa 2000. 18 Idem, Fundacyjne szkolnictwo żydowskie w Galicji w latach 1881–1918, Częstochowa 1997; idem, Szkolnictwo żydowskie we Lwowie w latach 1918–1939, [w:] Edukacja międzykulturowa w wymiarze instytucjonalnym, pod red. J. Nikitorowicza i M. Sobeckiego, Białystok 1999, s. 338–349; idem, Edukacja interkulturowa w szkolnictwie żydowskich zrzeszeń społecznych w Małopolsce w latach 1918–1939, [w:] Historia wychowania w kształceniu nauczycieli. Tra-dycja i współczesność. Teoria i praktyka, pod red. T. Gumuły, S. Majewskiego, Kielce 2005, s. 327–334. 19 M.J. Adamczyk, Edukacja a przeobrażenia społeczności żydowskich w monarchii habsburskiej 1774–1914, „Acta Universitatis Wratislaviensis nr 2034. Prace Pedagogiczne” 1998, t. 124. 20 M. Baranowski, Historia szkół ludowych królewskiego stołecznego miasta Lwowa, Lwów 1895; Cz. Majorek, Urzędowa koncepcja ideału nauczyciela szkoły ludowej w Galicji doby autono-micznej, „Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych” 1970, t. 10, s. 207–221; idem, System kształ-cenia nauczycieli szkół ludowych w Galicji doby autonomicznej (1871–1914), „Prace Komisji Nauk Pedagogicznych” 1971, nr 16; Projekty reform szkolnictwa ludowego w Galicji u progu autonomii (1860–1873), wybrał, wstępem i przypisami opatrzył Cz. Majorek, Wrocław–War-szawa–Kraków 1980; A. Meissner, Spór o duszę polskiego nauczyciela. Społeczeństwo galicyj-skie wobec problemów kształcenia nauczycieli, seria: „Galicja i Jej Dziedzictwo”, t. 11, Rzeszów 1999; A. Bilewicz, Prywatne średnie, ogólnokształcące szkolnictwo żeńskie w Galicji w latach 1867–1914, „Acta Universitatis Wratislaviensis nr 1897. Prace Pedagogiczne” 1997, t. 116; R. Dutkowa, Polityka szkolna w Galicji między autonomią a centralizmem (1861–1875), Kra-ków 1995; J. Semków, Polityka szkolna władz w poglądach społeczeństwa polskiego Galicji (szkoły ludowe w okresie wiceprezydentury Michała Bobrzyńskiego), „Acta Universitatis Wra-tislaviensis nr 203. Prace Pedagogiczne” 1973, t. 3; S. Gawlik, Myśl pedagogiczna i szkoła lu-dowa Jana Ignacego Felbigera, Opole 1991; H. Kramarz, Nauczyciele gimnazjalni Galicji. 1867–1914. Studium historyczno-socjologiczne, Kraków 1987; E. Juśko, Rada Szkolna Krajowa i jej działalność na rzecz szkoły ludowej w Galicji (1868–1921), Lublin–Tarnów 2013. 14 WSTĘP Szkolnej Krajowej 1867–1921 (fond 178) w tym samym archiwum. Kwerendę przeprowadzono także w Państwowym Archiwum Obwodu Lwowskiego; infor-macje związane z realizacją celów przedmiotu religia mojżeszowa odnaleziono w zespole Magistrat królewskiego stołecznego miasta Lwowa 1787–1918 (fond 3). Dla potrzeb pracy ważne były również materiały archiwalne pochodzące z wie-deńskiego Ministerstwa Wyznań i Oświaty, przekazane przez Austrię i przecho-wywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (zespół 304). Kwe-rendy biblioteczne przeprowadzono ponadto w Archiwum i Bibliotece Żydow-skiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Bibliotece Narodowej w Warsza-wie, Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego, Bibliotece Instytutu Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Bibliotece Państwowego Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie oraz Bibliotece Naukowej im. Iwana Stefanyka we Lwowie. Materiały źródłowe są zróżnicowane ze względu na cel powstania i pocho-dzenie: składają się na nie dokumenty władz oświatowych, inspektorów szkol-nych, organów utrzymujących szkoły i nimi zarządzających, wreszcie samych szkół. Obejmują one: korespondencję władz oświatowych ze szkołami, sprawoz-dania z posiedzeń Sejmu Krajowego, sprawozdania z wizytacji i z konferencji nauczycielskich, statystyki szkolne, teczki personalne nauczycieli, sprawozdania z działalności szkół i druki okolicznościowe. Dokumenty są rozproszone w róż-nych zespołach archiwalnych, jednak są na tyle kompletne, by historyk miał moż-liwość odtworzenia rzeczywistości szkolnej i społecznej. W pracy wykorzystano także źródła drukowane i materiały statystyczne oraz prasę. Wśród nich należy wymienić tzw. szematyzmy galicyjskie, a także wy-dawnictwa urzędowe c.k. Rady Szkolnej Krajowej (dalej: RSK), c.k. Rady Szkol-nej Okręgowej Miejskiej we Lwowie (dalej: RSOM). Jeśli chodzi o czasopisma, warunki funkcjonowania szkoły ludowej ukazywała przede wszystkim lwowska „Szkoła”. Informacje na temat nauczania religii mojżeszowej znaleziono na ła-mach „Muzeum”, zajmującego się zagadnieniami kształcenia i wychowania w szkole średniej, a także gazety „Słowo Polskie”. Wykorzystano także czasopi-śmiennictwo żydowskie. Teksty na temat nauczania religii żydowskiej w szkole publicznej wypełniały łamy „Haora”, „Wychowania i Oświaty” oraz „Der Israe-lit”, „Jedności”, „Zjednoczenia”, „Przyszłości” i „Wschodu”. Niewiele informacji na temat zagadnienia będącego przedmiotem niniejszej pracy dostarczyły pamiętniki i wspomnienia. Materiał memuarystyczny ograni-cza się do krótkich wzmianek na temat czasów szkolnych, utrwalonych cho-ciażby przez Milo Anstada, Jehudę Nira, Jerzego Holzera, Kurta I. Lewina czy Wiktora Chajesa21. 21 M. Anstadt, Dziecko ze Lwowa, przeł. M. Zdzienicka, Wrocław 2000; W drodze do Wiednia. O swojej lwowskiej rodzinie w rozmowie z Ewą Koźmińską-Frejlak opowiada Jehuda Nir, „Mi-drasz” 2006, nr 7–8, s. 15–16; Zmierzaliśmy ku asymilacji. Z Jerzym Holzerem rozmawia Ewa Koźmińska-Frejlak, „Midrasz” 2006, nr 7–8, s. 9–12; Staram się nie żyć przeszłością. WSTĘP 15 Praca ma układ chronologiczno-problemowy. Rozdział pierwszy wprowadza w problematykę tradycyjnego wychowania żydowskiego. Omówiono w nim główne żydowskie środowiska i instytucje wychowawcze, do których zaliczono, cheder, jesziwę, a także rodzinę. Ukazano również wychowawczy aspekt świąt i związanych z nimi obyczajów żydowskich, wprowadzających młode pokolenie w świat wartości religijnych. W rozdziale drugim przedstawiono funkcjonowanie ludności żydowskiej Lwowa, uwzględniając uwarunkowania prawne, demograficzne, ekonomiczne i społeczne. Scharakteryzowano życie religijne oraz główne nurty ideologiczne kształtujące tożsamość wyznawców judaizmu na przełomie XIX i XX wieku. Au-tor skupił uwagę głównie na przybliżeniu judaizmu ortodoksyjnego, chasydy-zmu, haskali, ruchu syjonistycznego i socjalistycznego. W kolejnym rozdziale ukazano, w jaki sposób rozwój oświaty publicznej wpłynął na żydowskie szkolnictwo religijne we Lwowie. Autor przybliżył funk-cjonowanie szkolnictwa chederowego, zwracając uwagę na działania władz miej-skich i oświatowych skierowane na unormowanie funkcjonowania tradycyjnej gałęzi kształcenia wśród Żydów oraz udostępnienie tej mniejszości szkolnictwa publicznego. Dynamikę ich rozwoju i regresu zaprezentowano w statystykach uczniów uczęszczających do obu rodzajów szkolnictwa. Rozdział czwarty dotyczy uwarunkowań prawnych nauczania religii mojże-szowej w szkole publicznej. Na wstępie przedstawiono początki edukacji religij-nej Żydów w szkole publicznej, akcentując rolę Mojżesza Mendelssohna, Jana Felbigera i Herza Homberga. Zwrócono uwagę na podejście do kształcenia religij-nego pierwszych szkół świeckich dla Żydów, powołanych pod koniec XVIII w. oraz pierwszej szkoły świeckiej gminy żydowskiej, noszącej imię jej założyciela Abrahama Kohna. Następnie ukazano rozwój ustawodawstwa dotyczącego wy-kładu religii mojżeszowej w szkołach publicznych we Lwowie w dobie autono-micznej i proces wprowadzania jej do planów nauczania szkół lwowskich oraz tworzenia posad nauczycielskich. Kolejnym zagadnieniem, związanym z organizacją procesu nauczania przed-miotu, były plany i programy nauczania. Opracował je w latach 1893–1896 rabin Jecheskiel Caro. Proces ich krystalizowania się i wprowadzania do szkół publicz-nych różnych szczebli autor opisał w rozdziale piątym. Z planami i programami religii mojżeszowej wiązała się ściśle kwestia podręczników do nauczania przed-miotu w szkole publicznej. Najważniejsze z nich omówiono w kolejnym roz-dziale, zwracając uwagę na dyskusje wokół ich zawartości, układu i jakości pol-szczyzny. Jednym z najpoważniejszych problemów związanych z realizacją celów przedmiotu w szkole publicznej było przygotowanie wykwalifikowanej kadry na- Z K.I. Lewinem rozmawiają E. Koźmińska-Frejlak i P. Paziński, „Midrasz” 2006, nr 7–8, s. 51–52; W. Chajes, Semper Fidelis. Pamiętnik Polaka wyznania mojżeszowego z lat 1926–1939, wstępem i przyp. opatrz. P. Pierzchała, przedmowa T. Krzyżewski, Kraków 1997. 16 WSTĘP uczycielskiej. W rozdziale siódmym ukazano losy projektu powołania szkoły ra-binów we Lwowie, który ostatecznie został zrealizowany w postaci powołania w 1902 r. Zakładu dla Kształcenia Nauczycieli Religii Mojżeszowej we Lwowie. Scharakteryzowano w nim drogi uzyskiwania kwalifikacji potrzebnych do pracy w szkolnictwie ludowym i średnim nauczycieli religii mojżeszowej. Autor ukazał także proces organizacji nauczycielskiego ruchu związkowego nauczycieli religii mojżeszowej i nurtujące go problemy. Rozdział ósmy został poświęcony sprawom nadzoru pedagogicznego i głów-nym problemom realizacji programu nauczania religii mojżeszowej w szkołach ludowych i średnich. W ostatnim rozdziale scharakteryzowano przebieg debaty publicznej wokół religii mojżeszowej, identyfikując główne środowiska zainteresowane jej kwestią i zajmowane przez nie stanowiska. Autor podjął próbę interpretacji sporu, po-czątkowo o charakterze stricte oświatowym, który przerodził się w dyskurs pu-bliczny wokół tzw. kwestii żydowskiej i asymilacji ludności żydowskiej. Dopełnieniem treści zawartych w monografii jest aneks, w którym zamiesz-czono sylwetki nauczycieli religii mojżeszowej we Lwowie, pracujących w szko-łach lwowskich w okresie autonomii galicyjskiej. Jest to pierwsza w literaturze przedmiotu próba słownikowego ujęcia grupy zawodowej nauczycieli religii mojżeszowej na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX w.