Skazani na przestępczość? Wykluczenie społeczne i reintegracja społeczna w doświadczeniu biograficznym byłych więźniów

Wprowadzenie 9

Podziękowania 13

Rozdział I. Perspektywa wykluczenia społecznego w kontekście socjologicznych teorii i badań zachowań przestępczych 15
1. Etiologia przestępstwa jako przedmiot refleksji naukowej 15
2. Obszary wykluczenia społecznego sprawców przestępstw w badaniach i analizach socjologicznych 17
2.1. Paradygmat etiologiczny 18
2.2. Paradygmat reakcji społecznej 26
2.3. Wykluczenie społeczne jako teoretyczna rama analizy przestępczości 30
2.3.1. Koncepcja wykluczenia społecznego – podstawowe założenia 31
2.3.2. Wykluczenie społeczne a przestępczość 34
3. Reintegracja społeczna sprawców przestępstw – aspekty teoretyczne 41

Rozdział II. Przestępczość jako problem społeczny 51
1. Definiowanie przestępczości i określanie skali zjawiska 51
2. Skala i dynamika przestępczości rejestrowanej 54
3. Społeczno-ekonomiczne koszty przestępczości 59
4. Reakcja społeczna na przestępczość 60
4.1. Problemy społeczne jako przedmiot reakcji społecznej 60
4.2. Stosowanie środków karnych i ich skuteczność 63
4.2.1. Polityka karna Polski 65
4.2.2. Struktura, skala i dynamika kar orzekanych w Polsce 68
4.3. System penitencjarny i resocjalizacyjny w Polsce 77
4.4. Systemy resocjalizacyjne w Unii Europejskiej 83
4.5. Więzienie jako instytucja wykluczająca 85
4.6. Zjawisko recydywy 89
4.7. Dyskusja na temat kary pozbawienia wolności 93

Rozdział III. Sytuacja osób opuszczających zakłady karne (badania i praktyka) 97
1. Kategorie analizy powrotu osób skazanych do społeczeństwa 97
2. Bariery powrotu byłych skazanych do społeczeństwa w świetle wyników badań 103
2.1. Wykluczenie relacyjne 105
2.2. Wykluczenie w sferze edukacji 109
2.3. Wykluczenie z rynku pracy 111
2.4. Bezdomność 116
2.5. Uzależnienia 118
2.6. Stygmatyzacja i autostygmatyzacja 119
3. Czynniki wspierające reintegrację społeczną byłych więźniów 122
3.1. Nieformalne źródła wsparcia 122
3.2. Formalne źródła wsparcia 127
3.2.1. Programy reintegracji społecznej skazanych 130
3.2.2. Pomoc postpenitencjarna 135
3.3. Oczekiwane źródła i formy pomocy 141

Rozdział IV. Nota metodologiczna 143
1. Konceptualizacja badania 143
2. Metoda i techniki zastosowane w badaniu 147
2.1. Dobór próby i przebieg badań 147
2.2. Metoda biograficzna w badaniach przestępczości 152
3. Bariery epistemologiczne i dylematy etyczne badań z więźniami 157
3.1. Byli skazani jako „trudna” grupa badawcza 157
3.2. Bariery epistemologiczne 159
3.3. Dylematy etyczne badań 163
4. Przebieg kariery przestępczej badanych 166

Rozdział V. Etap przedwięzienny w doświadczeniach biograficznych byłych skazanych 171
1. Dzieciństwo i młodość 171
1.1. Deprywacja pierwotna w rodzinach pochodzenia 171
1.1.1. Rozbicie rodziny 172
1.1.2. Problem alkoholowy w rodzinie 174
1.1.3. Przemoc w rodzinie 175
1.1.4. Rodzinne tradycje przestępcze 176
1.1.5. Ubóstwo rodziny pochodzenia 177
1.1.6. Brak kontroli rodzicielskiej 179
1.2. Funkcjonowanie w grupach rówieśniczych 181
1.3. Kariera edukacyjna 183
1.4. Pobyt w instytucjach wychowawczych i resocjalizacyjnych 186
2. Funkcjonowanie w rolach dorosłych na etapie przedwięziennym 189
2.1. Funkcjonowanie w związkach partnerskich i w roli ojca 190
2.2. Doświadczenia zawodowe 194
2.3. Dezorganizująca rola używek w życiorysach badanych 197
2.4. Sytuacja materialna 199
3. Motywy aktywności przestępczej 201
4. Podsumowanie 206

Rozdział VI. Pobyt w więzieniu w biografi doświadczeniu byłych skazanych 209
1. Formy funkcjonowania w więzieniu 209
1.1. Pierwszy kontakt z więzieniem 209
1.1.1. Formalne zasady funkcjonowania placówki 210
1.1.2. Stosunki ze współosadzonymi i „drugie życie więzienne” 213
1.2. Stosunek do działań resocjalizacyjnych 217
1.2.1. Bierny stosunek do resocjalizacji 217
1.2.2. Zaangażowanie w działania resocjalizacyjne 220
1.2.3. Resocjalizacja pozorna 223
2. Czynniki ograniczające i wspierające reintegrację społeczną podczas pobytu w więzieniu 226
2.1. Relacje z bliskimi 226
2.2. Sytuacja zawodowa 233
2.3. Sytuacja materialna 237
2.4. Dostęp do edukacji 239
2.5. Wsparcie instytucji, organizacji pozarządowych i grup samopomocowych w czasie pobytu w więzieniu 242
2.6. Plany funkcjonowania po zakończeniu kary 244
2.6.1. Plany powrotu do przestępczości 244
2.6.2. Plany zerwania z przestępczością 246
3. Podsumowanie 248

Rozdział VII. Losy życiowe badanych po opuszczeniu więzienia 251
1. Pierwsze dni na wolności 251
2. Ścieżki życiowe byłych więźniów po wyjściu na wolność 252
2.1. Kontynuacja kariery przestępczej i powroty do więzienia 253
2.2. Odejście od przestępczości i rozpoczęcie nowego życia 255
3. Relacje w kręgach nieformalnych po wyjściu na wolność 258
3.1. Kontakty z rodziną pochodzenia 258
3.2. Relacje z rodziną prokreacji 261
3.3. Kontakty ze znajomymi po wyjściu na wolność 269
4. Sytuacja zawodowa po wyjściu na wolność 272
4.1. Poszukiwanie pracy 272
4.2. Bariery w dostępie do pracy 276
4.3. Trudności z utrzymaniem pracy 282
5. Sytuacja materialna po wyjściu na wolność 284
6. Uzależnienia jako bariera funkcjonowania na wolności 288
7. Wsparcie instytucjonalne i samopomoc 292

Zakończenie 299

Bibliografia 309