Mikrokosmos "człowieka poczciwego" według Mikołaja Reja . Studia z antropologii kultury szlachty polskiej XVI w.

SPIS TREŚCI WSTĘP 1. Uzasadnienie podjęcia tematu ............................................................. 13 2. Przedmiot badań ................................................................................... 21 3. Cel pracy i problemy badawcze .......................................................... 24 4. Konstrukcja pracy .................................................................................. 26 5. Metody badawcze ................................................................................. 29 6. Podstawa źródłowa ............................................................................... 34 CZĘŚĆ PIERWSZA „SZPETNA CHOROBA”. CHOROBY „CZŁOWIEKA POCZCIWEGO” I ICH LECZENIE 1. Wprowadzenie ....................................................................................... 39 2. „Cztery wilgotności w człowieku”. Teoria czterech temperamentów ......................................................... 43 3. „Anoś już pewien zdrowia, boć go wszyscy życzą”. Profilaktyka zdrowotna ........................................................................ 52 4. „Przyjmij to jako dopust boży”. Choroba jako konsekwencja ingerencji Boga ..................................... 61 5. „Przygody cielesne”. Inne przyczyny zapadania na choroby ......... 65 6. „Rozliczność potraw czyni rozliczność wrzodów”. Konsekwencje braku umiaru w jedzeniu i piciu ............................... 72 7. „Grube potrawy jedzą, ale tylko do sytości”. Dobór produktów żywnościowych .................................................... 78 8. „Jednego guzy a bliska franca frasuje”. Przyczyny i objawy syfilisu ................................................................. 81 9. „Flegma w piersiach skrzypi”. Kłopoty z układem oddechowym i inne dolegliwości ..................... 88 10. „Azaż nie widamy rąk, nóg połamanych?”. Złamania kończyn i inne defekty ciała ............................................... 93 11. „Frasunk a kłopoty”. Sposoby leczenia przypadłości o etiologii psychicznej .................... 96 12. „Każdej chorobie wczas zabiegaj”. Pierwsze objawy chorobowe ciała i duszy ......................................... 100 13. „Doktor będzie pulsu macał”. Metody badania chorego i diagnozowania choroby ........................ 102 14. „Dwa palce sobie w gębę tka”. Wymioty i purganse jako metoda lecznicza ...................................... 105 15. „Syropki wdzięczne”. Uniwersalne leki .............................................. 110 16. „Z nadobnych ziółek przysmaki”. Rola ziół w życiu codziennym ............................................................. 114 17. „Leda ziółkiem snadnie zagoić”. Zioła w lecznictwie i w kuchni .. 120 18. „Lekarstwa a agaryku potrzeba”. Leki łagodzące i gryzące ........... 131 19. „I dziwne lekarstwa, i z dziwnymi przezwiski”. Łacińskie nazwy leków ......................................................................... 134 20. Znaczenie „aptekarzów i inszych do tak wielkich zbytków rozlicznych rzemięśników” .................................................................. 140 21. „To najlepszy doktor, co się sam uleczy”. Rola lekarzy w procesie leczenia ......................................................... 144 22. „Owi srodzy barwirze, jako katowie”. Lekarze niższej kategorii ... 152 23. Wnioski ................................................................................................... 159 CZĘŚĆ DRUGA „ZDROWE A CHĘDOGIE JEDŁO PODAĆ”. POŻYWIENIE „CZŁOWIEKA POCZCIWEGO” 1. Wprowadzenie ....................................................................................... 165 2. Badania nad historią pożywienia ........................................................ 170 3. Książki kucharskie w Europie ............................................................. 175 4. Pierwsza polska książka kucharska .................................................... 178 5. „Izaż nie lepsza piękna a poczciwa biesiada niżli wszeteczna, sromotna a wstydliwa?”. Typologia biesiad ...................................... 180 6. „Koszt a rozliczność potraw wymyślnych”. Wydatki ponoszone na organizowanie biesiad i na wykwintne jedzenie ......................... 188 7. „Biada wam, których brzuch Bogiem jest”. Grzech obżarstwa ...... 191 8. „Pijany ku bestyjej podobien”. Ocena pijaństwa .............................. 198 9. „Leżał na ziemi, nie jadł ani pił”. Spożywanie jedzenia a stan emocjonalny człowieka ....................... 208 10. „Już wszytkim równo nalewaj”. Stratyfikacja społeczna a sfera jedzenia .............................................. 212 11. „Sprośne a brzydkie sprawy i obyczaje ludzkie”. Kultura jedzenia i picia ......................................................................... 215 12. „Łyżeczka, miseczka nadobnie uchędożona”. Zastawa stołowa .... 220 13. „Potrawa w pośrzodku za dyjabła stoi”. Wykwintne potrawy i wymyślne kształty dań ................................. 234 14. „Pieczenia wieprzowa dopieka, cietrzew w rosołku, a kapłon tłusty z kloskami dowiera”. Potrawy mięsne .................... 241 15. „Bo i rosołek barzo smaczny”. Obecność zup w jadłospisie ........... 253 16. „Karasi, karpi, okuni i szczuczek sobie nałowić”. Ryby i potrawy rybne ........................................................................... 257 17. „Nie będą się mogli nigdy nasycić chleba swego”. Produkty mączne w jadłospisie ........................................................... 264 18. „Ano młode masłka, syreczki nastaną, jajka świeże”. Nabiał w diecie i inne dodatki ............................................................. 272 19. „Rydzyków nasolić, grzybków nasuszyć”. Grzyby ......................... 275 20. „Kapusty, rzepy, pasternaki, piotruszki i ine rzeczy”. Warzywa i ich przetwory ..................................................................... 277 21. „Anoć niosą jabłuszka, gruszeczki, wisneczki, śliweczki”. Owoce i owocowe dania ....................................................................... 284 22. „Przysmaki do potraw”. Przyprawy korzenne i inne ...................... 290 23. „Bijanka z marcepanem”. Desery, torty, słodycze ............................ 308 24. „Pragnącemu wodę jaką”. Kulturowe znaczenie wody .................. 312 25. „Cebrem piwo piją”. Spożycie piwa ................................................... 319 26. „Bo już musi być wino”. Kultura picia wina ..................................... 328 27. „Pół garnca gorzałki w gardło”. Produkcja i spożycie innych napojów alkoholowych ...................... 343 28. „Przysmak do chuci – przegłodzenie”. Diety, posty i głód ............. 355 29. „Wiele jadał i pijał”. Upodobania smakowe i zwyczaje żywieniowe Mikołaja Reja ........ 366 30. Wnioski ................................................................................................... 370 CZĘŚĆ TRZECIA „BRUDU TROCHĘ ZMYJESZ Z CIAŁA”. HIGIENA I ESTETYKA ŻYCIA CODZIENNEGO 1. Wprowadzenie ....................................................................................... 381 2. „Umyj szłapy, boć na nich błota pełno wszędy”. Kąpiele całego ciała ............................................................................... 387 3. „Przyszedł po wielkim upracowaniu do jakiej pięknej a woniającej łaźniej”. Kąpiele w łaźni ................................................. 398 4. „Sobie w rękaw wody naleje”. Troska o czystość rąk ...................... 407 5. „Paznogcie obrzezujesz”. Higiena paznokci ..................................... 413 6. „Włosy z głowy i z brody ostrzygasz”. Higiena włosów i skóry głowy ............................................................ 417 7. „A gnidy pod kołnierzem siedzą we trzy rzędy”. Wszy i ludzie ... 424 8. „Wonia nie cudna zalatuje”. Nieprzyjemne doznania zapachowe ................................................... 433 9. „Owe wdzięczne wonności z gęby, z nosa cuchną”. Higiena jamy ustnej ............................................................................... 442 10. „Nie pomogą mu nic perfumy: przedsię będzie śmierdział jako kozieł”. Stosunek do perfum ....................................................... 447 11. „Chłop, co srał za dębem”. Załatwianie potrzeb fizjologicznych ... 453 12. „Do wychodu już go potym wetkał!”. Miejsca przeznaczone do załatwiania potrzeb naturalnych ............ 464 13. „Zadkiem barziej trzasnąć”. Puszczanie wiatrów ............................ 470 14. „Na brzuch sobie pluje”. Spluwanie i smarkanie ............................. 475 15. „Brudne koszulki zejmują”. Schludny ubiór ..................................... 479 16. „Siedzi między okopciałemi ścianami”. Czystość pomieszczeń ..... 483 17. „Polezie do śmierdzącej pierzyny”. Utrzymywanie w czystości bielizny pościelowej .............................. 488 18. „Próżno kąpiesz z wierzchu ciało, Jeśli wewnątrz co przywrzało”. Higiena ciała a brud duszy. Oczyszczenie duchowe ........................ 490 19. „A natrzy się, jako gorzałką a oliwą a mydełkiem”. Przybory toaletowe. Zabiegi kosmetyczne ........................................ 497 20. Wnioski ................................................................................................... 502 ZAKOŃCZENIE ...................................................................................................... 507 BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................... 517 SPIS ILUSTRACJI .................................................................................................... 565 INDEKS NAZWISK ................................................................................................. 569