Opis podróży. Itinerarium (1768-1769)

Oddawane do rąk Czytelnika opracowane przez Bogdana Roka i Mariana Chachaja Itinerarium jest pisanym na bieżąco, przeważnie codziennie, diariuszem zawierającym opis odbytej przez bożogrobca Jakuba Lanhausa podróży do Rzymu i pobytu w nim (1768-1769). Lanhaus był wprawdzie Czechem z pochodzenia, ale posługiwał się dobrze językiem polskim, przetykając swoją narrację licznymi wtrętami łacińskimi, rzadziej italianizmami czy bohemizmami. Udał się do Wiecznego Miasta, aby dopilnować rozstrzygnięcia w Rocie Rzymskiej sporu swojego zakonu z kapitułą katedralną w Gnieźnie o fundację szpitalną w tym mieście, ale przy okazji notował i opisywał wszystko, co wydawało mu się godne uwagi. Dlatego diariusz stanowi kapitalne źródło wiedzy o mentalności przeciętnego duchownego tamtych czasów. I właśnie z tego powodu, że nie przynosi oglądu świata z perspektywy przedstawiciela warstw wyższych, stanowi cenne źródło informacji. Lanhaus pisze o wszystkim, poczynając od podawania szczegółów dotyczących przebiegu podróży, o mijanych krajobrazach, przekraczaniu granic, uczestnictwie w nabożeństwach, oglądanych kościołach, spotykanych ludziach (mniej lub bardziej znajomych, charakteryzując przy okazji w krótkich słowach ich sylwetki), o sytuacji niepewności po śmierci papieża Klemensa XIII, przebiegu konklawe, zakulisowych zabiegach w Rocie Rzymskiej, a kończąc na kłopotach zdrowotnych czy czynnościach fizjologicznych. Szczegółowe informacje zawarte w tekście diariusza odnoszą się właściwie do wszystkich aspektów działalności człowieka, dlatego każdy Czytelnik interesujący się XVIII wiekiem, a nie tylko badacz przeszłości, może tu odnaleźć coś ciekawego, co dotyczy podróży, historii sztuki, Kościoła, prawa, obyczajowości, mentalności, języka czy medycyny.