Historia miast przeżywa obecnie rozkwit, o czym świadczą liczne tomy przedstawiające dzieje światowych aglomeracji i mniejszych ośrodków miejskich. Rozmaite aspekty życia miejskiego przybliżane są w naukowych monografiach, esejach, a także w historiach literackich, kryminalnych czy kulinarnych. Poszukiwanie lokalnych tożsamości stanowi przeciwwagę dla procesów kulturowej unifikacji i globalizacji – jest odkrywaniem swoistego miejskiego genius loci. Odnosi się to także do Łodzi, mającej od sześciu wieków prawa miejskie, a od dwóch – status jednego z najważniejszych ośrodków miejskich w Polsce. Pomimo istnienia ogromnej liczby publikacji o mieście nad Łódką, odczuwalny jest brak nowego syntetycznego opracowania jego pełnej historii. Oddawana w ręce Czytelników wielotomowa publikacja, będąca efektem prac licznego zespołu autorskiego, ma na celu zaradzić temu niedostatkowi.
Czwarty tom publikacji poświęcony jest dziejom Łodzi po II wojnie światowej, a więc czasom, gdy miasto funkcjonowało w realiach PRL, a następnie w rzeczywistości ukształtowanej w konsekwencji zmian zapoczątkowanych w 1989 r. Na jego kartach przemiany polityczne splatają się z przeobrażeniami w przestrzeni miasta, sytuacją gospodarczą, a ściślej kondycją łódzkiego przemysłu, rozwojem szeroko rozumianego życia kulturalnego i akademickiego oraz warunkami codziennej egzystencji mieszkańców. Autorzy poszczególnych rozdziałów ukazują wydarzenia o charakterze węzłowym, w tym te wyróżniające miasto na tle kraju, a także na nowo interpretują znane już fakty. Szczególną rolę pełnią kapsuły, które interesującymi szczegółami, m.in. o charakterze biograficznym, dopełniają tekst główny. Nie zabrakło również ciekawych rycin. To książka o Łodzi, która po okresie ekstensywnego gospodarowania w latach 1945–1989 ponownie sięga do swoich korzeni, gdy była „ziemią obiecaną” i w tym kontekście usiłuje zdefiniować kierunki własnego rozwoju w XXI w.
Wstęp (Krzysztof Lesiakowski) 9
Część I. Życie polityczne 17
Kształtowanie się komunistycznego ładu w Łodzi 1945–1948 (Krzysztof Lesiakowski) 19
Łódź w okresie stalinowskim (1948–1956) (Janusz Wróbel, Joanna Żelazko) 45
Nowy kurs w życiu politycznym 45
Sytuacja gospodarcza w mieście 53
Terror – struktury i działalność aparatu przemocy 55
Odwilż i Październik 1956 r. 71
Pod znakiem Gomułki i Gierka. Sytuacja polityczna w Łodzi 1957–1980 (Krzysztof Lesiakowski) 77
Od euforii do zwątpienia. Łódź w okresie „Solidarności” i stanu wojennego (Leszek Próchniak) 105
Ostatnie lata PRL (1983–1989) (Sebastian Pilarski) 135
Oficjalne życie polityczne 135
Niezależne życie polityczne i formy oporu społecznego 138
Inne środowiska niezależne 144
Początek roku przełomu 146
Niezależny ruch młodzieżowy 149
Kampania wyborcza do Sejmu „kontraktowego” i Senatu 151
Ostatnie miesiące Polski „ludowej” 157
W wolnej Polsce. Preferencje wyborcze łodzian 1990–2024 (Ewa Kacprzyk) 163
Wybory samorządowe 163
Wybory parlamentarne i prezydenckie 190
Część II. Przestrzeń miasta 197
Miejsce i rola planowania przestrzennego w procesie urbanizacji (Rafał Pakuła) 199
Miasto i nie-miasto, czyli przemiany łódzkiej urbanistyki (Błażej Ciarkowski) 215
Plany Wielkiej Łodzi 215
Urbanistyka czasów socrealizmu 217
Powrót do modernizmu 219
Epoka wielkich planów 220
Powrót do przeszłości 224
Urbanistyka po transformacji 226
Szklane domy, wielka płyta i gipsowe kariatydy. Architektura powojennej Łodzi (Błażej Ciarkowski) 231
Łódzcy architekci i architektki 231
Modernizm i monumentalizm 232
Socjalistycznie w treści 233
Szklane pudełka 235
Epoka wielkiej płyty 238
Czas kryzysu, czas przemian 240
Blaski transformacji 242
XXI w. w Łodzi 243
Rzeźba łódzka (Aneta Pawłowska, Wioletta Kazimierska-Jerzyk) 245
Pomniki łódzkie 245
Rzeźby plenerowe i instalacje w przestrzeni publicznej 255
Rewitalizacja – w poszukiwaniu tożsamości (Julia Sowińska-Heim) 269
Postindustrialne dziedzictwo Łodzi – dynamika miejskiego krajobrazu (Aleksandra Krupa-Ławrynowicz) 285
Rzeki i parki w mieście (Grażyna Ewa Karpińska) 299
Rzeki 299
Parki 305
Część III. Przemysł – stagnacja, modernizacja, upadek 311
W dobie centralnego planowania (Witold Jarno) 313
W warunkach gospodarki rynkowej (Witold Jarno) 339
Część IV. Nauka, kultura i sztuka 355
Łódź akademicka (Jolanta Kolbuszewska) 357
Uniwersytet – „niechciane dziecko robotniczej Łodzi”? 359
Upragniona politechnika 366
Inne nowo tworzone uczelnie 370
Uczelnie artystyczne 371
Uczelnia pedagogiczna 376
Akademia Medyczna 377
Teatry, kina, muzea i prasa (Joanna Królikowska, Grzegorz Mnich) 383
Placówki kultury 383
Środki masowego przekazu 394
Łódź filmowa (Piotr Sitarski) 417
Realiści szerszej rzeczywistości. Przestrzenie łódzkich „dysydentów sztuki” (Ada Florentyna Pawlak) 447
Eksperymenty transmedialne Warsztatu Formy Filmowej 448
Filmowcy bez kamer, malarze bez płócien – Kultura Zrzuty 451
Podziemie na „Strychu”, czyli outsiderzy w centrum miasta 454
„Tango” – materialny odcisk łódzkiej awangardy 461
Komizm i współistnienie konkurencyjnych aksjologii 464
„Kominy drżące, maszyny dymiące”, czyli zmierzchanie świata 468
Środowisko artystyczne – przeszłość i teraźniejszość (Aneta Pawłowska, Paulina Sztabińska-Kałowska) 473
Pieczęcie i herb Łodzi. Część 4: Lata 1945–2023 (Marek Adamczewski) 495
Część V. Mieszkańcy i ich problemy 509
Rozwój ludnościowy Łodzi w okresie powojennym (Piotr Szualski) 511
Liczba ludności 512
Demograficzne determinanty zmian liczby ludności Łodzi 516
Struktura płci i wieku 521
Specyfika zachowań demograficznych mieszkańców 524
Przyszłość Łodzi 526
Podsumowanie 527
Oblicze narodowościowe i wyznaniowe (Leszek Olejnik, Ewelina Ślązak) 531
Skutki okupacji dla zmian struktury narodowościowej miasta 531
W okowach stalinizmu (1949–1955) 540
Następstwa „odwilży politycznej” 1956 r. 543
W Polsce demokratycznej (po 1989 r.) 549
Zmiany struktury wyznaniowej ludności Łodzi po zakończeniu II wojny światowej 552
Straty materialne Kościołów i związków wyznaniowych Łodzi po zakończeniu okupacji 553
Aparat partyjno-państwowy odpowiedzialny za politykę wyznaniową w Łodzi (1945–1990) 558
Mniejszości wyznaniowe w Łodzi po 1989 r. 559
Warunki życia ludności (Damian Bębnowski) 563
Trudno żyć w komunizmie 564
Nie tak łatwo żyć w kapitalizmie 569
Szkolnictwo – baza materialna, kadra, sukcesy i porażki (Ewa Kacprzyk) 577
Opieka zdrowotna w Łodzi – największe wyzwania (Ewa Kacprzyk) 589
Łódzki sport po II wojnie światowej (Bartłomiej Kluska) 605
W Polsce Ludowej 605
W III Rzeczpospolitej 613
W kamienicy, w bloku, w famułach (Grażyna Ewa Karpińska) 623
W kamienicy 623
W bloku 627
W famułach 630
Miasto kobiet – feminizacja wizerunku i mitu Łodzi (Inga B. Kuźma) 637
Na Piotrkowskiej, kulturowym centrum Łodzi (Grażyna Ewa Karpińska) 653
Aneksy 667
Aneks 1. Parlamentarzyści wybrani w Łodzi w latach 1989–2023 669
Aneks 2. Prezydenci Łodzi i przewodniczący Prezydium Rady Narodowej m. Łodzi 1945–2023 677
Aneks 3. Radni łódzcy w latach 1990–2024 w kolejności alfabetycznej 679
Wykaz skrótów 685
Bibliografia (wybór) 693
Ulice i place Łodzi 723
Wykaz rycin 729
Wykaz kapsuł 745
Wykaz tabel 749
Indeks nazw osobowych 751
Indeks nazw miejscowych 769
, 
, 
