Dyplomacja w systemie bezpieczeństwa Polski w XX i XXI wieku

WPROWADZENIE
Monografia pt. Dyplomacja w systemie bezpieczeństwa Polski w XX–XXI wieku pod redakcją naukową profesora Henryka Ćwięka oraz doktor Malwiny Siewier dotyczy ważnych oraz aktualnych problemów łączących nauki o bezpie-czeństwie i historię dyplomacji. Wartościowe opracowanie jest efektem badań przeprowadzonych przez naukowców z kilkunastu polskich ośrodków zajmują-cych się dziejami dyplomacji i problematyką bezpieczeństwa. W gronie autorów są pracownicy naukowo-dydaktyczni Uniwersytetu Jana Długosza w Częstocho-wie, którzy przygotowali siedem artykułów, a także z innych ośrodków: Uniwer-sytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Uniwersytetu Warszawskiego, Uni-wersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Rzeszowskiego, Uniwersytetu Pomorskiego w Słupsku, Uniwersy-tetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Akademii Piotrkowskiej, Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie, Akademii Ma-rynarki Wojennej w Gdyni, Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzew-skiej w Warszawie oraz Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperiego w Józefowie i Muzeum Żydów Polskich POLIN w Warszawie.
Całość tematyki monografii została ujęta w ramy 23 rozdziałów, podzielo-nych na dwie części, poprzedzone wstępem. W celu najpełniejszego zaprezento-wania jej treści redaktorzy naukowi przyjęli konstrukcję problemową, a w części pierwszej dodatkowo artykuły uporządkowali chronologicznie. Jest to rozwiąza-nie trafne i spójne logicznie.
W części pierwszej pt. Z perspektywy historycznej zamieszczono 13 artykułów przygotowanych przez autorów z kilku ośrodków naukowych. Część tę otwiera na-ukowe opracowanie autorstwa doktora habilitowanego Jerzego Prochwicza z Aka-demii Piotrkowskiej, pt. Dyplomacja w walce o granicę polsko-niemiecką w latach 1918–1919. Autor przedstawił trudne położenie dyplomatyczne Polski powracają-cej – po odzyskaniu niepodległości – na mapę Europy po 123 latach, problem jej reprezentacji na paryskiej konferencji pokojowej, pierwszy etap procesu tworzenia polskiej służby dyplomatycznej oraz zaangażowanie polskiej delegacji w Wersalu na rzecz uzyskania przez RP korzystnej granicy z Niemcami. Słusznie zauważył Jerzy Prochwicz, że mimo polskiej aktywności dyplomatycznej decyzje zwycię-skich mocarstw jedynie w części spełniały polskie postulaty terytorialne.
10 WOJCIECH WŁODARKIEWICZ
Profesor Janusz Zuziak z Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie przy-gotował opracowanie pt. Początki polskiej dyplomacji wojskowej. Omówił w nim proces tworzenia struktur attachatów wojskowych przy polskich placówkach dy-plomatycznych (poselstwach RP) w 1919 r. oraz pierwsze decyzje polskich na-czelnych władz państwowych i wojskowych w tym zakresie.
Tekst magistra Tomasza Grzywańskiego dotyczy problematyki organizacji i działalności wybranych attachatów wojskowych RP w latach 1918–1923. Z ustaleń autora wynika, że tymczasowa instrukcja z 31 stycznia 1919 r. określiła następujące zadania attaché wojskowego: reprezentowanie Wojska Polskiego wobec kierownictwa i społeczeństwa danego państwa, informowanie Sztabu Ge-neralnego Wojska Polskiego o wszelkich zdarzeniach o charakterze militarnym i politycznym, w tym również związanych z uzbrojeniem i przemysłem zbroje-niowym w państwach, przy których został akredytowany, a także pośredniczenie w zakupie uzbrojenia i wyposażenia wojskowego. T. Grzywański omówił po-nadto proces tworzenia struktur polskiej dyplomacji wojskowej oraz przeanali-zował jej działania na przykładzie polskich placówek dyplomatycznych w Tokio oraz Konstantynopolu.
Doktor habilitowany Aleksander Głogowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego jest autorem artykułu pt. Władysław Szajnocha, uczony i dyplomata a spór pol-sko-czechosłowacki o Spisz i Orawę. W jego pierwszej części scharakteryzował dzieje Spisza i Orawy oraz główne etapy sporu granicznego o te obszary do 1918 r. Autor skoncentrował się na ukazaniu polskich działań dyplomatycznych o przy-znanie Spisza i Orawy po zakończeniu I wojny światowej i roli profesora Włady-sława Szajnochy, wybitnego geologa, który przygotował argumenty geoekono-miczne na rzecz Polski. Jednakże zwycięskie mocarstwa w niewielkim stopniu je uwzględniły w swoich decyzjach, dotyczących wyznaczenia granicy między Pol-ską a Czechosłowacją.
Kolejny tekst w tej części monografii również dotyczy okresu międzywojen-nego. Doktor Małgorzata Kuś z Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie w artykule pt. Działalność Attachatu Wojskowego Rzeczypospolitej Polskiej we Francji w okresie międzywojennym omówiła skomplikowany proces tworzenia struktur polskiej dyplomacji wojskowej, a następnie przedstawiła strukturę organiza-cyjną i zadania attachatu wojskowego przy Ambasadzie Rzeczypospolitej w Paryżu.
Doktor habilitowany Andrzej Krzak z Uniwersytetu Jana Długosza w Czę-stochowie napisał artykuł pt. Działalność informacyjna Attachatu Wojskowego Rzeczypospolitej Polskiej w Belgradzie w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. W jego pierwszej części zaprezentował niektóre realia działania polskich dyplomatów wojskowych. Następnie omówił działalność informacyjną attaché wojskowych przy Poselstwie RP w Belgradzie w dwóch okresach. Oprócz obo-wiązków dyplomatycznych w kraju urzędowania pracownicy attachatu w Belgra-dzie prowadzili pracę informacyjną na potrzeby Wojska Polskiego, w tym pozy-skiwali informacje o sytuacji polityczno-wojskowej Jugosławii i innych państw
WPROWADZENIE 11
regionu oraz rozpoznawali wszelką aktywność zagrażającą bezpieczeństwu Pol-ski, w tym głównie Niemiec, Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i Kominternu.
Doktor Magdalena Mizgalska-Osowiecka z Muzeum Historii Żydów Pol-skich POLIN w Warszawie podjęła interesujący problem badawczy pt. Minister-stwo Spraw Zagranicznych II Rzeczypospolitej wobec problemu emigracji Żydów z Polski w II połowie lat 30. XX wieku. Scharakteryzowała w nim strukturę naro-dowościową międzywojennej Polski oraz koncepcje rozwiązania kwestii żydow-skiej w Polsce. Odwołując się do przeanalizowanych źródeł, autorka podkreśliła profesjonalizm, rzeczowość i wysiłek polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicz-nych, które dzięki emigracji zamierzało rozwiązać problem żydowski w Polsce, ale efekty tych działań do 1939 r. były niewspółmierne do włożonego wysiłku.
Profesor Tadeusz Panecki z Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzego-rzewskiej w Warszawie jest autorem artykułu pt. Działania dyplomacji RP na emi-gracji dotyczące wyjścia z wojny satelitów III Rzeszy: Włoch, Węgier i Rumunii w czasie II wojny światowej. Wojenne plany premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla zakładały do 1943 r. zaatakowanie III Rzeszy od strony tzw. miękkiego podbrzusza Europy – przez Półwysep Apeniński i Bałkany. Realizację tej strategii miało ułatwić wyeliminowanie z wojny na drodze dyplomatycznej satelitów Nie-miec, tj.: Włoch, Węgier, Rumunii i Bułgarii. Działania dyplomacji brytyjskiej wspierały polskie służby specjalne kierowane przez płk. dypl. Jana Kowalewskiego, rezydującego w placówce „Akcji Kontynentalnej” w Lizbonie. Autor artykułu przed-stawił działania polskiej dyplomacji polegające na tajnych rozmowach z przedstawi-cielami Włoch, Węgier i Rumunii na temat zakończenia ich sojuszu z Niemcami.
Doktor habilitowany Jan Stanisław Ciechanowski z Uniwersytetu Warszaw-skiego w opracowaniu pt. Relacje między dyplomacją oraz wywiadem i kontrwy-wiadem II RP na Półwyspie Iberyjskim podczas II wojny światowej dokonał ana-lizy relacji między placówkami dyplomatycznymi a polskim wywiadem wojsko-wym oraz kontrwywiadem w Hiszpanii i Portugalii podczas II wojny światowej, ważnych z punku widzenia wojennych interesów Polski. Przedstawił również skomplikowane tło stosunków między polską służbą dyplomatyczną i wywiadem wojskowym, wynikające z utworzenia w krajach neutralnych licznych delegatur ministerstw rządu RP na uchodźstwie, których działalność nie była koordyno-wana przez polskie placówki dyplomatyczne.
Profesor Grzegorz Łukomski z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Po-znaniu podjął temat pt. Polski wywiad w Szwajcarii w okresie II wojny światowej. Szwajcaria była w czasie II wojny światowej państwem neutralnym, w którym prowadzono intensywne działania wywiadowcze. Autor omówił zasługi Haliny Szymańskiej dla wywiadów brytyjskiego i polskiego, które są mało znane i tylko częściowo przedstawiane przez historyków i publicystów. Profesor G. Łukomski sta-wia tezę, że polski wywiad i służby dyplomatyczne odegrały w czasie II wojny świa-towej wybitną rolę w działaniach niejawnych i należały do ścisłej alianckiej elity.
12 WOJCIECH WŁODARKIEWICZ
Profesor Jerzy Kajetanowicz z Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie napisał artykuł pt. Polska dyplomacja obronna w strukturach politycznych Układu Warszawskiego. Utworzenie organizacji w maju 1955 r. zapoczątkowało nowy okres działania polskiej dyplomacji w zakresie obronności. W strukturach Układu Warszawskiego powstały organy polityczne, które miały zadanie repre-zentowania go w stosunkach z innymi organizacjami międzynarodowymi i pań-stwami. Autor przedstawił działalność dyplomacji polskiej w Doradczym Komi-tecie Politycznym oraz Zjednoczonym Sekretariacie Układu Warszawskiego, która jednak nie spełniła polskich oczekiwań z powodu nieregularnego trybu pracy tych organów i dominującej w nich roli przedstawicieli Związku Radziec-kiego. Podobnie było, gdy w 1978 r. w Doradczym Komitecie Politycznym utwo-rzono Komitet Ministrów Spraw Zagranicznych, którego oficjalnym zadaniem było koordynowanie współpracy politycznej państw członkowskich. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku pojawiły się kolejne próby doskonalenia istniejących organów politycznych oraz utworzenia nowych – Sekretarza Gene-ralnego Układu Warszawskiego i Zjednoczonego Sekretariatu Politycznego, co autor omówił w końcowej części artykułu.
Doktor habilitowany Patryk Pleskot z Uniwersytetu Rzeszowskiego i Insty-tutu Pamięci Narodowej jest autorem tekstu pt. Między Warszawą, Tokio a Mo-skwą. Meandry dyplomacji PRL w dobie „Solidarności" na przykładzie amba-sady w Tokio (luty–grudzień 1981 r.). Autor omówił działania dyplomacji PRL w 1981 r., aktywność „Solidarności”, presję ze strony kierownictwa politycznego ówczesnej Polski oraz wielowarstwową strategię państw Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych Ameryki, co wpływało na MSZ i polskie placówki dy-plomatyczne. Kwestie te autor omówił na przykładzie Ambasady PRL w Tokio, gdzie nastąpiła zmiana na stanowisku ambasadora. Zdzisław Rurarz, nowy am-basador, w reakcji na wprowadzenie stanu wojennego, poprosił o azyl polityczny w Stanach Zjednoczonych. Autor artykułu swoje badania skupił na analizie ak-tywności dyplomatycznej tokijskiej placówki do 13 grudnia 1981 r.
Profesor Jan Ryszard Sielezin z Uniwersytetu Wrocławskiego omówił dzia-łania dyplomacji polskiej po upadku PRL na przykładzie dwóch resortów siło-wych – przygotował opracowanie naukowe pt. Rola i znaczenie MSW i MON w polityce zagranicznej RP w latach 1989–1993. Artykuł dotyczy działań dyplo-macji RP w latach 1989–1993 w kontekście roli i znaczenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Obrony Narodowej w kształtowaniu strategii bez-pieczeństwa Polski. Autor przypomina, że początkowy okres transformacji ustro-jowej w Polsce i rozwiązanie Układu Warszawskiego oraz Rady Wzajemnej Po-mocy Gospodarczej wpłynęły na zmianę kierunku polskiej polityki zagranicznej oraz na jej bezpieczeństwo zewnętrzne. Jednocześnie zwolniono z centrali MSZ lub odwołano z placówek dyplomatycznych ponad 200 oficerów wywiadu cywil-nego i wojskowego. Na ich miejsce zatrudniono nowych funkcjonariuszy, naj-częściej bez doświadczenia.
WPROWADZENIE 13
Część drugą monografii, pt. W okresie współczesnym, tworzy dziesięć opra-cowań naukowych. Otwiera ją profesor Zdzisław Cutter z Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie, który podjął temat dotyczący starań Rzeczypospolitej Polskiej o członkostwo w NATO. W artykule zaprezentował główne kwestie w ujęciu chronologiczno-problemowym, ze szczególnym podkreśleniem proble-mów bezpieczeństwa międzynarodowego w końcu XX wieku, poprzedzone przy-wołaniem głównych czynników wywierających istotny wpływ na bezpieczeń-stwo Polski do 1989 r. Na tym tle autor podjął temat początkowego okresu budo-wania polityki bezpieczeństwa RP po przełomie politycznym 1989 r. Scharakte-ryzował udział Polski w programie Partnerstwo dla Pokoju, starania i wstąpienie do NATO oraz polskie działania na rzecz kształtowania regionalnych systemów bezpieczeństwa Grupy Wyszehradzkiej i Trójkąta Weimarskiego.
Doktor Czesław Marcinkowski z Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregional-nej im. Alcide De Gasperiego w Józefowie, w opracowaniu pt. Dyplomacja woj-skowa na przełomie XX i XXI wieku, zaprezentował miejsce, rolę oraz wybrane problemy dyplomacji wojskowej. Była ona formą utrzymywania stosunków dy-plomatycznych między państwami i organizacjami międzynarodowymi oraz szczególnym rodzajem komunikacji międzynarodowej, a przełom wieków XX i XXI pokazał jej nowe warunki działania. Do najważniejszych autor zaliczył: szybką ewolucję Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie i Organi-zacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, wcielanie w życie wojskowych środków budowy zaufania i traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Eu-ropie, zwiększenie zaangażowania Polski w misje wojskowe Organizacji Naro-dów Zjednoczonych oraz jej przystąpienie do Organizacji Traktatu Północnoat-lantyckiego. Doktor Lech Drab z Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie podjął te-mat pt. Współczesna dyplomacja obronna. Termin „dyplomacja obronna” po-wstał w reakcji na pozimnowojenne potrzeby nazwania nowych zadań i funkcji międzynarodowych realizowanych przez siły zbrojne oraz inne struktury. Jest to termin, który jeszcze nie doczekał się powszechnie uznanej definicji, ale w Polsce coraz częściej jest obecny w publicystyce. Zadaniem dyplomacji obronnej jest tworzenie stabilnych, długotrwałych relacji międzynarodowych oraz współudział w realizacji polityki bezpieczeństwa państw.
Profesor Andrzej Ciupiński i doktor Bethuel Matsili z Uniwersytet Jana Dłu-gosza w Częstochowie przygotowali artykuł pt. Kompas Strategiczny jako nowy etap rozwoju polityki bezpieczeństwa i obrony Unii Europejskiej. Kompas Stra-tegiczny UE jest dokumentem wykonawczym do Europejskiej Strategii Global-nej z 2016 r. Artykuł przedstawia uwarunkowania i przyczyny przyjęcia tego do-kumentu przez Radę Europejską oraz prezentuje jego oceny. Francja i Niemcy podkreślają potrzebę autonomii i suwerenności Unii Europejskiej w sferze bez-pieczeństwa i obrony. Jednakże polscy politycy wyrażają obawy o osłabienie więzi transatlantyckich. W ocenie autorów mają one priorytetowe znaczenie
14 WOJCIECH WŁODARKIEWICZ
w utrzymaniu bezpieczeństwa wschodniej flanki NATO oraz UE. Największą słabością Kompasu Strategicznego jest jego opracowanie i przyjęcie przed agre-sją Rosji na Ukrainę.
Doktor Wawrzyniec Kowalski z Wojskowej Akademii Technicznej w War-szawie podjął aktualny problem dotyczący skuteczności działań dyplomatycz-nych podejmowanych na rzecz bezpieczeństwa oraz postrzegania wiarygodności Rady Bezpieczeństwa ONZ w realiach agresji Rosji na Ukrainę. Autor nawiązuje do postrzegania wyzwań wojny na Ukrainie dla bezpieczeństwa międzynarodo-wego oraz ocenia efektywność Rady Bezpieczeństwa ONZ w sytuacji, gdy jeden z jej stałych członków pogwałcił fundamentalną zasadę prawa międzynarodo-wego – zakaz agresji. Podkreślił paraliż decyzyjny tego organu i rosnące znacze-nie Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W dalszej części artykułu autor odniósł się do propozycji prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, dotyczącej zmiany składu Rady Bezpieczeństwa, zgłoszonej na 77 sesji Zgromadzenia Ogól-nego ONZ. Następnie wykazał, że dotychczasowe nieskuteczne działania Rady Bezpieczeństwa, zmierzające do zakończenia wojny w Ukrainie, wskazują, że zawarty w Karcie Narodów Zjednoczonych zinstytucjonalizowany proces podej-mowania rezolucji mających zapewnić środki umożliwiające przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa zbiorowego oraz ofiary agresji jest nieskuteczny.
Doktor habilitowany Andrzej Drzewiecki z Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni, w artykule pt. Dyplomacja obronna Rzeczypospolitej Polskiej po 2015 roku pod rządami „Zjednoczonej Prawicy”, omówił główne pola aktywności pol-skiej dyplomacji obronnej do 2015 r. oraz jej zmianę od 2016 r. W ocenie A. Drzewieckiego, pod rządami obozu politycznego Zjednoczonej Prawicy po-wrócił problem politycznej odpowiedzialności. Skuteczna dyplomacja obronna potrzebuje silnego, zjednoczonego społeczeństwa, a wojna w Ukrainie pokazuje, że podstawą siły armii i skuteczności dyplomacji obronnej jest powszechne wsparcie społeczne. W dalszej części monografii doktor habilitowany Ryszard Niedźwiecki z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach przedstawił proces organizacji i przebiegu kształcenia kandydatów do wojskowej służby zagranicznej. Autor ar-tykułu przeanalizował w nim kontrowersje dotyczące kształcenia oficerów, zada-nia dyplomacji wojskowej w kontekście zmian systemowych w Polsce i wyma-gania wobec kandydatów do wojskowej służby zagranicznej. Na tym tle przea-nalizował formy przygotowania oficerów na potrzeby dyplomacji wojskowej w wybranych armiach i skonfrontował je z kształceniem tej grupy osobowej w Wojsku Polskim. Współczesna wojskowa służba dyplomatyczna wymaga wy-soko wyspecjalizowanych i profesjonalnie przygotowanych oficerów, a Studium Podyplomowe Wojskowej Służby Zagranicznej jest jednym z etapów doskonale-nia kompetencji oficerów WP na potrzeby misji dyplomatycznych.
Doktor habilitowany Adrian Szumski z Uniwersytetu Wrocławskiego w ar-tykule pt. Zadania o charakterze dyplomatycznym w działalności oficera łączni-
WPROWADZENIE 15
kowego Policji polskiej omówił współpracę międzynarodową Policji z wykorzy-staniem kilku instrumentów. Jednym z nich jest oficer łącznikowy, który oprócz obowiązków operacyjnych i pozaoperacyjnych wykonuje także zadania dyplo-matyczne. Wykraczają one poza zagadnienia walki z przestępczością i mogą być traktowane jako wartościowe wsparcie polskich przedstawicielstw dyplomatycz-nych, przy których działają oficerowie łącznikowi Policji.
Magister Rafał Zajęcki z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach jest autorem artykułu pt. Owoce dyplomacji maseczkowej: słodkie jak liczi czy gorz-kie jak grejpfrut? Wybuch pandemii COVID-19 w listopadzie 2019 r. doprowa-dził do paraliżu komunikacyjnego i gospodarczego Chińskiej Republiki Ludo-wej. Reakcja jej władz na pojawienie się nowego wirusa była zdecydowanie spóźniona. R. Zajęcki podjął próbę odpowiedzi na pytanie, czy dyplomacja ma-seczkowa pozwoliła Chinom zachować twarz, czy doprowadziła do jej całkowitej utraty. Żeby osiągnąć ten cel, autor ocenił zasoby chińskiej soft power na podsta-wie danych rankingowych – dotyczących tzw. miękkiej siły wybranych państw świata w latach 2015–2019. Przywołał najistotniejsze fakty związane z wybuchem pandemii COVID-19 na świecie oraz przeanalizował działania Chin w jej zwalcza-niu, które na arenie międzynarodowej zyskały miano dyplomacji maseczkowej.
Drugą część monografii kończy opracowanie autorstwa profesora Andrzeja Żebrowskiego z Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie i doktor Izabeli Szkurłat z Uniwersytetu Pomorskiego w Słupsku pt. Wywiad w ewoluującym środowisku bezpieczeństwa międzynarodowego (wy-brane aspekty). Służby wywiadowcze zawsze były (i są nadal) ważnym elemen-tem systemu rozpoznawczego państwa, szczególnie w globalnej wojnie informa-cyjnej. Wyspecjalizowane agendy rządowe, usytuowane w strukturach władzy wykonawczej, zabezpieczają jej potrzeby informacyjne oraz własne. Monitoro-wanie przez tajne służby, głównie otoczenia zewnętrznego państwa, wymusza na nich dostosowanie się do zmian w globalnym środowisku bezpieczeństwa. Ich wsparcie wymaga regulacji prawnych, środków technicznych i finansowych oraz kadrowych, a także skutecznego nadzoru władzy wykonawczej.
PROF. DR HAB. WOJCIECH WŁODARKIEWICZ