Ponad 500 lat po ostatniej edycji jedno z najważniejszych dzieł Jana z Głogowa ukazuje się po raz pierwszy w wydaniu krytycznym, w polskim przekładzie i z komentarzem. Gwiazdy, planety, orbity, a nawet wieści o odkryciu Nowego Świata i pochodzeniu Poncjusza Piłata – Introductorium compendiosum to przekrojowa, humanistyczna opowieść o Ziemi oraz kosmosie z czasów, gdy wszechświat zdawał się być znacznie, znacznie mniejszy i przytulniejszy niż dziś, a drogą teoretycznych dywagacji trzeba było rozważać wszystkie naukowe zagadnienia, także te, które są dla nas oczywiste, gdyż stały się wiadome dzięki teleskopom i kosmicznym podróżom.
Współcześnie postać i prace Głogowczyka są nieco zapomniane przede wszystkim z dwóch powodów – po pierwsze był on zwolennikiem, odrzuconej przez naukę i spektakularnie zakwestionowanej przez jego ucznia Mikołaja Kopernika, geocentrycznej teorii wszechświata, po drugie Jan w swoich pracach korzystał z ówcześnie powszechnie używanego języka nauki, dzisiaj znanego jedynie elitarnemu gronu badaczy, czyli łaciny. Obecnie Głogowczyk może odzyskać niesłusznie zapomniane miejsce w panteonie wybitnych polskich humanistów za sprawą ostatniej publikacji doświadczonego tłumacza języków starożytnych oraz znawcy antycznej i europejskiej literatury Roberta K. Zawadzkiego.
(z recenzji prof. dr hab. Idaliany Kaczor)
SPIS TREŚCI
CZĘŚĆ I
SŁOWO WSTĘPNE .................................................................................................... 9
1. Ogólna charakterystyka dzieła Introductorium compendiosum
in „Tractatum sphaerae materialis” Joannis de Sacrobusto Jana z Głogowa ..... 11
Teoria geocentryczna. Uniwersytet Krakowski .............................................. 13
Introductorium compediosum jako komentarz do Traktatu o sferze ................. 21
Przegląd treści rozprawy Introductorium compendiosum ................................ 27
Wstęp dzieła .................................................................................................. 30
Część zasadnicza dzieła ................................................................................. 32
2. Humanistyczne fascynacje średniowiecznego astronoma ............................. 45
3. Mity ............................................................................................................... 59
4. Wątki i postaci biblijne .................................................................................. 71
Modlitewne zwroty ....................................................................................... 71
Jerozolima ..................................................................................................... 73
Piekło ............................................................................................................ 75
Postaci biblijne .............................................................................................. 77
Konkluzja ...................................................................................................... 79
5 . Wątki anegdotyczne i osobliwe ..................................................................... 81
6. Śmierć Pańska i zaćmienie Słońca ................................................................. 87
Definicje zaćmienia Słońca i Ewangelie .......................................................... 87
Zaćmienie Słońca i śmierć Pańska. Interpretacja Jana z Głogowa .................. 88
Inne cudowne zjawiska astronomiczne .......................................................... 92
Konkluzja ...................................................................................................... 95
7. Wątki iberyjskie ............................................................................................. 97
8. Pojęcie czasu ................................................................................................ 105
Wszystkie zjawiska astronomiczne odbywają się w czasie.
Wielkość wszechświata ................................................................................. 106
Miary czasu ................................................................................................... 108
Zegar mechaniczny. Dzień naturalny, dzień sztuczny ................................... 109
Dzień najdłuższy, dzień najkrótszy, dzień przestępny, zrównanie dnia z nocą .. 113
Długość ludzkiego życia. Astrologia .............................................................. 117
Wnioski ......................................................................................................... 121
9. Wnioski końcowe .......................................................................................... 123
Nota edytorska ................................................................................................... 125
Bibliografia ......................................................................................................... 127
Nota bibliograficzna ............................................................................................ 135
CZĘŚĆ II
INTRODUCTORIUM COMPENDIOSUM IN TRACTATUM SPHAERAE MATERIALIS
JOANNIS DE SACROBUSTO ....................................................................................... 137
Epigramma ad Lectorem ..................................................................................... 139
Argumentum in dicenda ...................................................................................... 141
[Capitulum primum] ............................................................................................ 147
Titulus .......................................................................................................... 147
Sequitur textus ............................................................................................. 149
Quae sit forma mundi et quomodo tota machina mundi dividitur
in duas partes ............................................................................................... 158
Quod caelum movetur ab oriente in occidentem Iterum rediens in orientem ...... 165
Quod caelum sit rotundum et quae causae rotunditatis caeli ........................ 166
De forma et dispositione elementi terrae et quod ipsa terra est rotundae
figurae .......................................................................................................... 170
De forma elementi aquae et quod aqua in sua sphaera est rotundae figurae .... 173
Quod terra sit centrum mundi et in medio mundi .......................................... 174
Quod terra centrum universi existens sit in medio omnium immobilis
et quibus ex causis ........................................................................................ 176
De quantitate terrae et eius ambitu in stadiis ................................................ 178
Capitulum secundum de circulis, ex quibus sphaera materialis componatur
et illa supercaelestis, quae per istam imaginatur, componi intelligitur .................. 185
Secundus circulus maior in sphaera est zodiacus, qui habet tria nomina ......... 190
Nunc dicendum est consequenter de duobus coluris, quorum unus
distinguit solstitia et alter aequinoctia ........................................................... 199
Iam dicendum est de aliis duobus circulis maioribus, scilicet de meridiano
et horizonte. Et primo de meridiano ............................................................. 203
Iam determinandum est de quattuor circulis minoribus, ex quibus sphaera
materialis componitur et illa caelestis, quae per istam designatur, componi
intelligitur ..................................................................................................... 207
Capitulum tertium: de ortu et occasu signorum, de diversitate dierum
et noctium et de divisione climatum .................................................................... 215
Nunc de ortu et occasu signorum secundum intentionem et sententias
astronomorum est dicendum ........................................................................ 223
Nunc adiungendae sunt ascensiones signorum, quantum ad propositum
nostrum sufficit, tam in sphaera recta quam obliqua ..................................... 231
Iam dicendum est de varietatibus, quae accidunt hominibus habitantibus
in mundo respectu diversarum zenith in caelo et secundum diversa climata
mundi ............................................................................................................ 242
Nunc dicendum est de climatibus septem mundi ........................................... 254
Capitulum quartum et ultimum de motibus et circulis planetarum et de causis
exlipsium Solis et Lunae ....................................................................................... 261
Auctor finaliter determinat de eclipsi Solis et Lunae et primo de eclipsi Lunae,
quo modo et qualiter contingit ............................................................................. 269
CZĘŚĆ III
ZWIĘZŁE WPROWADZENIE DO TRAKTATU O SFERZE MATERIALNEJ
JANA Z HOLYWOOD ................................................................................................ 277
Epigram do Czytelnika ......................................................................................... 279
Słowo wstępne .................................................................................................... 281
[Rozdział pierwszy] .............................................................................................. 287
Tytuł .............................................................................................................. 287
Następuje tekst ............................................................................................. 289
O tym, jaka jest forma świata i o tym, w jaki sposób cała konstrukcja świata
dzieli się na dwie części ................................................................................. 298
O tym, że niebo przemieszcza się ze wschodu na zachód i powraca
ponownie na wschód ..................................................................................... 305
O tym, że niebo jest okrągłe i jakie są przyczyny okrągłości nieba ................. 306
O konstrukcji i umiejscowieniu ziemskiego żywiołu oraz o tym,
że sama Ziemia ma kształt okrągły ............................................................... 311
O formie żywiołu wodnego i o tym, że woda w swej sferze ma kształt
okrągły ......................................................................................................... 314
O tym, że Ziemia stanowi centrum świata i znajduje się w centrum świata ... 315
O tym, że Ziemia, stanowiąc centrum kosmosu, nieruchomo tkwi
w środku wszystkich bytów i o przyczynach tego .......................................... 318
O wielkości Ziemi i jej obwodzie liczonym w stadiach ................................... 320
Rozdział drugi o kręgach, z jakich składa się sfera materialna oraz owa sfera
nadniebna, której wygląd i strukturę poznajemy na podstawie tej pierwszej ....... 327
Drugim kręgiem większym na sferze jest zodiak, który ma trzy nazwy ............. 333
Wnikliwie omówić należy dwa kolury, z których jeden przecina punkty
przesilenia letniego, a drugi punkty równonocne .......................................... 342
Czas powiedzieć o innych dwóch kręgach większych, to jest o południku
i horyzoncie. Najpierw powiemy o południku ............................................... 347
Czas omówić cztery kręgi mniejsze, z których składa się sfera materialna,
a także owa sfera niebieska, którą, jak wiadomo, ta pierwsza określa
i tworzy ......................................................................................................... 352
Rozdział trzeci: o wschodach i zachodach znaków niebieskich, o różnej długości
dni i nocy oraz o rodzajach sfer klimatycznych .................................................... 360
A teraz opowiemy o wschodach i zachodach znaków niebieskich
zgodnie z tym, co na ten temat wyrzekli astronomowie ................................ 369
A teraz opowiemy o różnych warunkach życiowych ludzi,które zmieniają się
w zależności od położenia zenitu na niebie i oddziaływania klimatu
ziemskiego ................................................................................................... 390
A teraz opowiemy o siedmiu rodzajach klimatu panującego na świecie ........ 403
Rozdział czwarty i ostatni – o ruchach i obrotach planet, a także o przyczynach
zaćmień Słońca i Księżyca ................................................................................... 412
Autor na koniec omawia zjawisko zaćmienia Słońca i Księżyca, najpierw rozprawia
o zaćmieniu Księżyca, w jaki sposób i jak cudownie ten fenomen się dokonuje .... 421
SUMMARY
Jan of Głogów – An Introduction to John’s of Holywood Tractatus
de sphaera (A Study, Latin Texts, Commentary and Translation) .................. 429
INDEKSY ............................................................................................................... 433
