Cezary Zalewski sięgnął po jedno z ważnych zjawisk natury psychologicznej, badanych przez filozofię i psychologię, a przedstawianych także w literaturze, obserwowanych więc przez krytykę literacką i historię literatury. Badacz odwołuje się do trzech wybitnych humanistów (psychologa Reika, filozofa Deleuze'a i antropologa Girarda), by wydobyć przemyślenia dotyczące koncepcji masochizmu. Autor w wybranych przez siebie tekstach wykazuje wielorakość rozwiązań, łączącą się zresztą również z różnorodnością literacką. Analizy - zwłaszcza wybitnych pisarzy, takich jak np. Schulz - są fascynujące, ukazują i uwydatniają te właśnie tematy, zgodnie z zamierzeniami nie zmierzając do całościowych monografii ani do psychoanalizy autorów. Całość jest napisana przejrzyście, niekiedy - pasjonująco. W pracy zarysowuje się wyraźna postawa badawcza, wnikliwa, nieufna wobec łatwych uogólnień, uparta w konfrontowaniu drobiazgowo zestawianych szczegółów, w dochodzeniu do nowej syntezy/hipotezy. Chodzi tu o rozumienie tekstów, o zbliżanie się do rozumienia świata.
Z recenzji prof. dr. hab. Stanisława Jaworskiego
WPROWADZENIE 5
Część pierwsza WOKÓŁ TEORII (Reik, Deleuze, Girard) 15
Masochizm w ujęciu Theodora Reika 18
Gilles’a Deleuze’a refleksje nad masochizmem 25
Problem masochizmu i sadyzmu w antropologii René Girarda 36
Podsumowanie 50
Część druga WOKÓŁ PROZY (Pozytywizm, Młoda Polska, Dwudziestolecie) 53
Trzy powieści pisarzy pozytywistycznych 55
„Żywioł nie tylko miłości, lecz nienawiści, nie tylko poprawiania, lecz tępienia (…)” Sylwek Cmentarnik Elizy Orzeszkowej 55
„Odurzenie w goryczy, rozkosz w bólu, nieśmiertelność w konaniu!…” Ze wspomnień cyklisty Bolesława Prusa 66
„Tracę zmysły z upojenia, a zarazem i z bólu…” Bez dogmatu Henryka Sienkiewicza 75
Wątki masochistyczne w młodopolskiej powieści o artyście 89
„Niewola cierpienia”. Portret Andrzeja Struga 90
„Miazga istnienia”. Sonata cierpienia Ignacego Dąbrowskiego 101
„Przebłysk cierpienia”. Na rozstaju Stanisława Przybyszewskiego 106
Dwie młodopolskie powieści obyczajowe 116
„Wić się w konwulsjach bólu”. Otchłań. Fantazja psychologiczna Kazimierza Przerwy-Tetmajera 116
„Szarpana szponami najstraszliwszego cierpienia”. Jak tęcza Gabrieli Zapolskiej 121
„Bolesne szczęście poświęcenia”. Osądzona Władysława Reymonta 133
Konfliktowe prehistorie 133
Historia zbiega 135
Historia śledztwa 136
Historia autodestrukcji 138
„Udręka”. Niekochana Adolfa Rudnickiego 141
„Ekstrakt miłosnej męki…” Zazdrość i medycyna Michała Choromańskiego 153
Część trzecia WOKÓŁ MŁODOPOLSKIEJ POEZJI I PROZY POETYCKIEJ 163
Inny eros. Młodopolskie ekspresje erotyki nienormatywnej 165
Masochistyczna baśń Marii Komornickiej 166
Elementy masochizmu w liryce Marii Grossek-Koryckiej 178
Masochistyczne scenariusze w balladach Bolesława Leśmiana 190
Bolesna godzina. Uwagi o młodopolskim cyklu i poemacie dolorystycznym 206
Część czwarta SCHULZ, WITKACY, GOMBROWICZ BRUNO SCHULZ 241
Wstęp 245
Dzieła plastyczne 247
Autoportrety i Xięga bałwochwalcza 247
Journal intime 249
Sceny masochistyczno-sadystyczne 252
Wnioski 256
Świadectwa 258
List 258
Recenzja 267
Wywiad 273
Wnioski 276
Opowiadania 278
„Z pewną lekkością, z pewną zdrową bezwzględnością…” Masochistyczne przygody emeryta 278
„Zdrętwienie nienazywanej rozkoszy…” Pragnienie i wyobraźnia w Wiośnie 285
„Cierpienie z uporem zamknięte w kręgu swej manii…” Postać ojca w Martwym sezonie 295
„Cierpienie głuche, niewyzwolone…” Dolorystyczne koncepcje ojca w Traktacie o manekinach 300
Podsumowanie 306
Wnioski 308
Powtórzenia i transformacje 314
Zakończenie 320
STANISŁAW IGNACY WITKIEWICZ I WITOLD GOMBROWICZ Układ: Schulz – Witkacy i Gombrowicz 325
„Był tylko skomplikowanym umetafizycznionym masochistą”. Atanazy Bazakbal jako aranżer własnego cierpienia w Pożegnaniu jesieni 340
Tortiury. Dialektyka masochizmu i sadyzmu w Nienasyceniu 354
„Potworna więź”. Tancerz mecenasa Kraykowskiego Witolda Gombrowicza 371
ZAKOŃCZENIE 383
APPENDIX 393
BIBLIOGRAFIA 503
