Duch Święty w polskim piśmiennictwie Średniowiecze i długie trwanie

WPROWADZENIE Celem prezentowanej pracy jest próba przedstawienia ważnego zjawiska religijnego i kulturowego w jego wielowiekowym rozwoju i zmiennej dynamice oddziaływań na kolejne pokolenia Polaków. Wstępnym założeniem badawczym było ukazanie problemu diachronicznie, by – poprzez zbadanie relacji nadawczo‐odbiorczych na linii czasu – sformułować wnioski dotyczące przemian, ewolucji religijności Polaków. Jednak zadanie okazało się bardzo trudne w realizacji z uwagi na złożoność problemu, bardzo zróżnicowane formy przekazu, a przede wszystkim historyczną, kulturową, społeczną i mentalną niejednorodność polskiego średniowiecza. Dlatego też niniejsza książka stanowi zbiór studiów interpretacyjnych dotyczących tekstów, w których osoba Ducha Świętego stanowi temat, motyw, jest adresatem modlitwy, inspiracją rozważań teologicznych, źródłem mistycznego obcowania z Bogiem. Z uwagi na różnorodne gatunkowo reprezentacje tematu/motywu ważne było w podjętych interpretacjach ukazanie także walorów estetycznych. Przedmiot badań szczególnie bowiem predestynuje do dbałości zarówno o res, jak i verba. Każdy rozdział stanowi zamkniętą całość, dlatego poszczególne utwory poddawane analizie mogą pojawiać się kilkakrotnie, prezentowane w różnych kontekstach. Szkice odnoszące się do średniowiecza stanowią główną część pracy. Choć autorka ma świadomość, że poddane tu analizie teksty źródłowe nie wyczerpują tematu, jednak ośmiela się twierdzić, że są reprezentatywne pod względem sposobu perswazji (kazania), środków obrazowania (hymny liturgiczne, poezja religijna), ludowego imaginarium w obiegu fabuł narracyjnych (egzempla w kazaniach, przekazy apokryficzne), językowego obrazu mistycznego przeżycia (przekaz Jana z Kwidzyna), modus orandi (Modlitewnik Gertrudy Miesz10 WPROWADZENIE kówny). Średniowieczne sposoby aktualizacji tematu Ducha Świętego odbijają się zwierciadłach kolejnych epok. „Hymnus hymnorum” – Veni Creator Spiritus inspirował autorów licznych przekładów i parafraz. Traktaty teologiczne i ustalenia Magisterium Kościoła odnośnie do dogmatów poskutkowały literackim komentarzem twórców‐historiozofów, szlachetne paradoksy wiary stanowiły wyzwania dla poetów, którzy dzięki środkom obrazowania wyrażali niewyrażalne. Stąd zawarte w tytule „długie trwanie” i druga część książki wypełniona przyczynkarskimi szkicami o Duchu Świętym w twórczości autorów od XVI do XX wieku. W proponowanych w tej części interpretacjach istotne było ukazanie procesu duchowego i rozwoju będących wynikiem nie tylko oczywistych zmian cywilizacyjnych, ale też zmieniającej się świadomości religijnej. Przy wyznaczeniu ram czasowych pierwszych dwóch części monografii uwzględniony został autorytet znawców polskiej kultury, religii i duchowości średniowiecznej: Teresy Michałowskiej, siostry Urszuli Borkowskiej, Karola Górskiego oraz ojca Pawła Sczanieckiego. Wobec obecnego stanu podjętych badań nie ma możliwości zarysowania ostrych granic temporalnych. Poszczególne studia zostały ujęte kontekstowo w oparciu o średniowiecze Europy Zachodniej – z uwagi na usytuowanie polskiej religijności w tym właśnie nurcie chrześcijaństwa. „Kadencja”, czy wyciszenie, może „zachodzić” na drugą połowę wieku szesnastego. Przykładem takiego średniowiecznego ujęcia tematu w sensie zawartych treści i sposobu realizacji mogą być teksty o liturgii Mikołaja z Wilkowiecka, a także jego misterium O chwalebnym Zmartwychwstaniu. Główny nurt rozważań dotyczy utworów utrwalonych w piśmie. Zarysowana w ten sposób tematyka religijna zakłada uwzględnienie i wykorzystanie w analizie i interpretacji tekstów literackich wiedzy teologicznej. Literatura, będąc szczególnie ważnym w okresie średniowiecza nośnikiem treści religijnych, staje się także wyrazem recepcji dogmatów i zasad moralnych. Sformułowane przez ks. Jerzego Szymika określenie locus theologicus w odniesieniu do literatury pięknej nabiera szczególnego znaczenia, jeśli owego miejsca zaczynamy szukać w słowach pisanych i śpiewanych na Bożą chwałę, w końcu w utworach o charakterze traktatów teologicznych, mających skierować myśli ludzi ku temu, co niewyrażalne, i otworzyć ich umysły na transcendencję. Literatura, której tematem jest Duch Święty, odznacza się filozoficzną głębią, abstrakcyjnością w sposobie obrazowania, obecnością tajemnicy. Literacki locus theologicus WPROWADZENIE 11 jest nierozerwalnie związany z utworami liturgicznymi (od których należy zacząć rozważania), związanymi z długotrwałym i skomplikowanym procesem inkulturacji rzymskokatolickiego chrześcijaństwa na gruncie słowiańskim. W pierwszym okresie, który można by nazwać okresem inicjalnym w tajemnicę Ducha Świętego, literatura i religia stanowią sfery uzupełniające się w myśl funkcjonującej zasady teologicznej: lex orandi est lex credendi. Nie do zakwestionowania jest fakt, że religia stanowi główną inspirację literatury średniowiecznej. W jej nurtach, jeśli posłużyć się metaforą obrazującą osobę Ducha Świętego jednej z łacińskich sekwencji śpiewanej na ziemiach polskich w XV wieku, płynie flumen e flumine – strumień utworów skierowanych do Ducha Świętego albo takich, których twórcy usiłują zgłębić tajemnicę trzeciej osoby Trójcy Świętej. Interesującą nas tematykę można odnaleźć we wspomnianych już tekstach związanych z liturgią Kościoła, katechezą, ale również w różnych gatunkach średniowiecznego piśmiennictwa. Szczególnie bogaty w motywy i wątki tajemnicy Ducha Świętego jest nurt chrystologiczny. Jednak i w twórczości poświęconej Matce Bożej zasługują na uwagę te utwory, w których Maria zyskuje określenie Oblubienicy Ducha Świętego w obrazowaniu tajemnicy Poczęcia, Zwiastowania, Wcielenia, Wniebowzięcia. Teksty, w których aktualizują się te motywy, są szczególnie cenne w okresie literackim, zdominowanym wszak przez poezję maryjną. Modlitewniki, które nie zawsze wzmiankowane są w literaturze przedmiotu, okazują się istotnym elementem duchowości. Niektóre z nich, takie jak Raj duszny Biernata z Lublina, czy modlitewniki królewskie, czytane pod kątem omawianego tematu, są źródłem ciekawych wniosków. Na przykład łaciński modlitewnik Władysława Warneńczyka zawiera piękne poetyckie wezwania do Ducha Świętego, powtarzane cyklicznie, nadające rytm modlitwie o jasność widzenia w krysztale. Taki cel modlitwy jest w pewnym sensie reprezentatywny dla średniowiecznej religijności, która często nosi ślady wierzeń pogańskich. W modlitewniku Władysława Jagiellończyka znajdujemy zapis hymnu Veni Creator Spiritus ze strofą wyłączoną później z obowiązującej do dziś wersji utworu, najpewniej w związku z przeprowadzoną na początku XVII wieku reformą hymnów brewiarzowych. Strofa została przetłumaczona na język polski i znajduje się w edycjach Żywota Pana Jezu Kry12 WPROWADZENIE sta Baltazara Opeca z 1522 roku oraz w Raju dusznym z roku 15301, a nie ma jej już w przekładzie hymnu dokonanym przez ks. Stanisława Grochowskiego. Podważa to tezę o własnej inwencji rodzimego twórcy w odniesieniu do strofy zaczynającej się słowami „Daj nam wesołą zapłatę”2. Tłumaczenie hymnu przypisywanego Rabanowi Maurowi Veni Creator Spiritus, znajdujące się w Żywocie Pana Jezu Krysta Baltazara Opeca, zadziwia kunsztem wersyfikacyjnym, jeśli weźmie się pod uwagę niedoskonałą polszczyznę tego okresu. Interesujące, że przekład znajdujący się w Raju dusznym Biernata z Lublina – wszak znanego poety, piszącego niemal czystym wierszem sylabicznym – prawie nie różni się od tekstu z Opecowego Żywota… Zważywszy na chronologię poszczególnych edycji, wiemy, że pierwsze wydanie Raju dusznego Biernata z Lublina, które się nie zachowało, miało miejsce w 1513 roku – może warto byłoby postawić hipotezę badawczą o ewentualnym autorstwie przekładu, uznawanego dotychczas za anonimowy. Kazania Marcina z Opawy i Peregryna z Opola stanowią najdawniejsze zabytki kaznodziejskie. Powstały w końcu XIII oraz na przełomie XIII i XIV wieku. Obydwa zbiory były znane i cieszyły się poczytnością Europejczyków. Wspomniani autorzy to kaznodzieje wykazujący się erudycją w zakresie znajomości Biblii, pism ojców Kościoła, średniowiecznych teologów. Można przypuszczać, że kazania wykorzystujące pisma św. Augustyna, św. Tomasza, św. Grzegorza Wielkiego, św. Hieronima w znacznym stopniu przybliżały ich naukę także w służbie mistagogii. Kazania na dzień Zesłania Ducha Świętego są nasycone problematyką aksjologiczną. Przy lekturze kazań zadziwia uniwersalność i ponadczasowość prezentowanych problemów, umiejętność dostrzeżenia mechanizmów psychologicznych. Właściwe odczytanie zawartych w dawnych mowach wartości dziś stanowi okazję do dialogu i dyskursu z tradycją. Niektóre szkice pierwszych dwóch części książki to studia skoncentrowane wokół jednego autora albo jednego utworu. Pozwoliła na to zawartość tekstów omawianych pod kątem obecności tytułowego motywu. Odczytania utworów przy uwzględnieniu teologicznych i kulturowych kontekstów doprowadzają do ciekawych wniosków, jak choćby w odnie‐ sieniu do datacji niedocenionego – w naszej ocenie – w historii literatury hymnu Pomóż mi, Święty Dusze, Twoję chwałę mnożyć. Kolejne studia dotyczą chronologii wydarzeń zbawczych z wyszczególnioną w nich rolą trzeciej osoby Trójcy Świętej. Część książki zatytułowana Flat, ubi vult skupiona jest na autorskiej twórczości kolejnych stuleci w kontekście pobożności do Ducha Świętego. Swoją reprezentację w postaci jednego studium mają renesans, barok, oświecenie, romantyzm, XX‐lecie międzywojenne. Większość tekstów tej części monografii została zaprezentowana na tematycznych spotkaniach naukowych. Z uwagi na podejmowany w poddanych interpretacji utworach dialog ze średniowieczną tradycją, wpisujące się w zagadnienie „długiego trwania” studia stanowić mogą prolegomena do pełniejszego ujęcia tematu Ducha Świętego w polskiej literaturze nowożytnej. Obok twórców docenionych w historii literatury znaleźli się tutaj także poetae minores, jak ks. Stanisław Grochowski, zupełnie nieznany z poetyckiej twórczości ks. Walenty Wcisłowski, czy też przypisywany epoce Młodej Polski, ale swoje religijne utwory piszący w latach trzydziestych XX stulecia – Józef Ruffer. Nie powinien jednak budzić wątpliwości fakt, że to właśnie w zwierciadłach twórczości pośledniejszych pisarzy odbija się to wszystko, co typowe dla kultury danej epoki i co ma istotny wpływ na literacki obraz swojego czasu. Studia poświęcone piśmiennictwu średniowiecza dopełnia rozdział, w którym podjęto się zadania opisu miniatur średniowiecznych ze zbiorów polskich. Wieki średnie to czas, kiedy słowo współistniało z obrazem. Obydwa „media” charakteryzowała koegzystencja świata ziemskiego i pozazmysłowego, co szczególnie wyraziście przedstawiają miniatury, pełniące funkcję komplementarną względem literackiego przekazu, ale też, dzięki operowaniu symbolem, skrótem, stanowiące kompendium wiedzy na przedstawiany temat. Dość wymienić malarskie aktualizacje Biblia pauperum czy Speculum humanae salvationis. Wybór spośród licznie reprezentowanych wizerunków Ducha Świętego w iluminatorstwie średniowiecznym został zdeterminowany warstwą narracji i kryterium estetyki. Zostały wybrane miniatury wczesnego średniowiecza – reprezentujące styl romański z dominantą symbolu, oraz późnego gotyku z przełomu XV i XVI wieku, które poza przekazem fabularnym odznaczają się kunsztem malarskiego rzemiosła. Profesor Maria Jasińska‐Wojtkowska w studium Duch Święty w literaturze polskiej, zamieszczonym w komentarzu do encykliki Jana Pawła II Dominum et vivificantem3, formułując założenia metodologiczne, pisze, iż jej szkicowi: „nie towarzyszy literatura przedmiotu, gdyż w odniesieniu do omawianego tematu nie istnieje (poza artykułem w Encyklopedii katolickiej)”. Edycja encykliki miała miejsce w 1994 roku. Pomimo upływu blisko ćwierćwiecza nie nastąpiły w tym zakresie istotne zmiany. Nie ukazała się żadna monografia zawierająca analizy tekstów, których tematem czy motywem jest trzecia osoba Trójcy Świętej. Zaproponowane opracowanie tematu Ducha Świętego od strony historycznoliterackiej na tle zjawisk kulturowych, z uwzględnieniem teologicznych kontekstów i wymiaru estetycznego omawianych tekstów, może zaistnieć obok licznych historycznoliterackich opracowań nurtu chrystologicznego i maryjnego. Być może ważny dla znaczenia pracy jest fakt uwzględnienia w literaturze podmiotowej zarówno tekstów w języku polskim, jak i w łacińskim. Jakkolwiek w dostępnej literaturze przedmiotu istnieją, bardzo zresztą liczne, opracowania, które podejmują zagadnienie tematyki religijnej w dawnej Polsce, jednak poruszane w niniejszej książce kwestie stanowią tam zaledwie niewielki margines. Reprezentatywna dla kierunków badań odnośnie do tematyki religijnej jest seria wydawana przez Towarzystwo Naukowe KUL „Religijne Tradycje Literatury Polskiej”4. Na szczególną uwagę, ze względu na zawartość utworów i opracowania, zasługują prace Mikołaja Bobowskiego5, Aleksandra Brücknera6, Mirosława Korolki7, Henryka Kowalewicza8, Wiesława Wydry, Chrestomatia staropolska9, Polskie pie‐ śni wielkanocne. Ważnym opracowaniem, zwłaszcza w kontekście katechezy i kaznodziejstwa, są Dzieje teologii katolickiej w Polsce, a w niej prace ks. Jerzego Wolnego11. Pewne istotne tropy badawcze można znaleźć w periodyku „Ateneum Kapłańskie”, w numerze, którego przewodnim tematem jest Teologia współczesna o Duchu Świętym12. Istnieją opracowania dotyczące maryjnej pobożności w kontekście omawianego tematu. Należy wymienić przede wszystkim artykuł ks. bpa Juliana Wojtkowskiego Duch Święty w polskiej pobożności maryjnej, syntetyczny w stosunku do badań wcześniej podejmowanych przez autora13. W oparciu o przedstawione tam materiały powstał też artykuł ojca Bernarda Przybylskiego La Viergeet L’Esprit selon les sources médiévales polonaises14. Eksplikacji średniowiecznych pieśni maryjnych, jak też utworu Władysława z Gielniowa Jezu, Zbawicielu ludzski… z uwzględnieniem interesujących nas motywów, dokonał Roman Mazurkiewicz15 . Oczywiście, istnieje bardzo liczna literatura przedmiotu dotycząca kontekstów religijnych i kulturowych, a także twórczości poszczególnych autorów i zagadnień, uwzględniona przy interpretacjach i analizach.