Kazanie jako wspólnototwórczy gatunek wypowiedzi w drugiej połowie XIX wieku

Przedmiotem książki jest sposób i zakres oddziaływania kazania jako gatunku wypowiedzi na kształtowanie katolickiej wspólnoty dyskursywnej w drugiej połowie XIX stulecia. W tej perspektywie gatunek ujmowany jest z uwypukleniem jego wspólnototwórczych właściwości komunikacyjnych, ujawniających się w różnych warstwach jego organizacji. Gatunek zakotwiczony w przeszłości, w odmiennym od dzisiejszego otoczeniu kulturowo-społecznym i komunikacyjnym, stanowi niezwykle ciekawe źródło poznania mechanizmów kształtowania się określonego rodzaju społeczności, tworzenia się i utrwalania jej wspólnotowego wymiaru. Jest również ważny z uwagi na możliwość poznania społeczności, która wykorzystuje go w procesach porozumiewania się, hierarchii ważności jej świata duchowego i społecznego, podstaw systemu aksjologicznego, reguł ustalania relacji społeczno- -komunikacyjnych. Dla historyka języka jest to temat fascynujący, który dodatkowo pozwala na rozumienie współczesności, w szczególności w zakresie wytyczonym przez temat pracy. Funkcjonowanie określonych sposobów komunikowania się nieustannie splata się z dziejami i kulturą wspólnot społecznych. Jest konsekwencją pozostawania języka i sposobów jego użycia w ścisłym związku z działaniami określonej społeczności, z tworzeniem i kształtowaniem jej porządku społecznego, aksjologicznego i wizji rzeczywistości. Z tej przyczyny formy komunikacji ujmowane jako gatunki wypowiedzi otwierają interesującą perspektywę zrozumienia kultury danej społeczności, na co od lat zwraca uwagę językoznawstwo. Podstawą jej interpretacji jest rozpoznanie znaczących dla niej sposobów komunikacji o charakterze społeczno- i kulturotwórczym. Z jednej strony gatunki interpretują rzeczywistość, pozwalają na jej zrozumienie w określonej perspektywie, a z drugiej, kształtują rozumienie tej rzeczywistości i transmitują je w czasie, nie tylko w świadomości ich odbiorców, lecz również w zachowanych tekstach. Z uwagi na te zależności gatunek wypowiedzi jest uznawany w tej pracy za czynnik służący tworzeniu wspólnoty społecznej, zasadniczych dla niej relacji społecznych, a także środek do poznania specyfiki tej społeczności, która utrwaliła wytwory swojej kultury w tekstach pisanych. Wobec tego gatunek wypowiedzi jest pojmowany jako konstruowany celowo, by służyć potrzebom społecznym w zakresie wytyczonym przez wspólnotę ludzką. Kazanie katolickie jako wypowiedź o religijnym charakterze, wygłaszana przez osoby reprezentujące Kościół, wyróżniało się znacznym zakresem społecznego oddziaływania. Wzrosło ono w czasie, kiedy Rzeczpospolita pozostawała włączona w organizmy państwowe zaborców, a Kościół stał się jedyną instytucją o ogólnonarodowym zasięgu. Kazania odgrywały wówczas szczególną rolę w organizowaniu 10 | Kazanie jako wspólnototwórczy gatunek wypowiedzi w drugiej połowie XIX w. wspólnoty skupionej wokół instytucji Kościoła katolickiego w sensie religijno- -wyznaniowym i społeczno-kulturowym, co przyczyniło się do podniesienia jego rangi i siły oddziaływania. W okresie nieistnienia niepodległego państwa, szczególnie w 2. połowie XIX wieku, kazanie stało się gatunkiem nie tylko kształtującym religijną tożsamość wspólnoty, ale również określone składniki tożsamości narodowej. W ciągu wieków oddziaływania omawiany gatunek wypowiedzi cechował się zmienną siłą przekazu, szczególny wzrost jego znaczenia przypadał zazwyczaj na okresy o niestabilnej sytuacji religijnej, społecznej bądź politycznej, co wiązało się ze wzrostem rangi religii katolickiej w czasie trudnym dla wspólnoty religijnej. Do zwiększonego oddziaływania kazania jako formy komunikacji społecznej doszło w następstwie splotu wielu okoliczności zewnętrznych, spośród których najistotniejsza jest utrata suwerenności przez państwo. Dla polskiej wspólnoty kulturowej, której istotnym spoiwem była religia katolicka, kazanie było wówczas niezwykle ważnym środkiem kształtującym i silnie integrującym wspólnotę, nadającym jej wyraźne znamię dyskursywne, oraz umacniającym poczucie przynależności do Kościoła katolickiego. Kazanie jako rodzaj konwencji jest interesującym kluczem do poznania i zrozumienia roli religii i związanego z nią dyskursu religijnego w procesach kształtowania i funkcjonowania wspólnoty w wybranym do badań okresie, a także w czasach współczesnych. Z uwagi na splot wymienionych czynników praca poświęcona jest rozpoznaniu zakresu uczestnictwa kazania w kształtowaniu wspólnoty religijnej o dyskursywnym charakterze. Praca nie obejmuje całości zagadnień związanych ze znaczeniem kazania w 2. połowie XIX wieku, z jego oddziaływaniem na kształtowanie katolickiej wspólnoty, jej tożsamość i łączących ją więzi, porusza wybrane zagadnienia, które wydawać się mogą istotne w perspektywie współczesności. Prezentowana książka składa się z siedmiu rozdziałów. Pierwszy z nich jest poświęcony przyjętej perspektywie badawczej, podstawom metodologicznym i celom pracy, a także charakterystyce materiału badawczego. W drugim rozdziale przedstawiam teoretyczne założenia pracy, stanowiące podstawę badań nad materiałem źródłowym, oraz istotne konteksty badawcze. Uwagę poświęcam koncepcjom gatunku wypowiedzi, relacjom gatunku, tekstu i dyskursu, kazaniu jako gatunkowi wypowiedzi religijnej. Rozdział trzeci zawiera omówienie uwarunkowań zewnętrznych analizowanego gatunku wypowiedzi, które tworzą kontekst ogólnokulturowy (tło epoki) oraz społeczno-kulturowy. Szczególną uwagę zwracam na przemiany kaznodziejstwa w drugiej połowie XIX wieku, a także na znaczenie Kościoła i kaznodziejstwa w tym czasie. Kolejne cztery rozdziały służą genologicznej charakterystyce kazania, która ma na celu wydobycie właściwości gatunkowych mieszczących się na różnych poziomach organizacji kazania, a służących realizacji wspólnototwórczej roli kazania. Rozdział czwarty prezentuje omówienie aspektu strukturalnego kazania, u którego podstaw znajduje się obowiązujący w 2. połowie XIX w. wzorzec normatywny Wprowadzenie | 11 ukształtowany na bazie schematu retorycznego. Ów retoryczny schemat rozpatruję zgodnie z kategoriami współczesnej genologii lingwistycznej. Zajmuję się ustaleniem stałych wyznaczników strukturalnych decydujących o tożsamości gatunku w 2. połowie XIX w. W rozdziale piątym omawiam zagadnienia związane z aspektem pragmatycznym kazania przez określenie wyróżników sytuacji komunikacyjnej oraz opis kategorii nadawcy i odbiorcy. Szczególną uwagę poświęcam rolom komunikacyjnym nadawcy aktualizowanym w badanych tekstach, które są istotne z uwagi na jego decydującą rolę w budowaniu wspólnoty dyskursywnej. Rozdział szósty obejmuje charakterystykę wybranych składników aspektu poznawczego kazania, skoncentrowaną na przedstawieniu istotnych komponentów wspólnotowego obrazu świata kształtowanego w tekstach kaznodziejskich. Omawiam w nim wyobrażenia mające wpływ na kształtowanie ideowo-kulturowego wymiaru wspólnoty dyskursywnej (obraz Boga, Kościoła, piekła oraz grup społecznych). W rozdziale ostatnim umieszczam zagadnienia stylistyczne ujawniające się na stylistycznej płaszczyźnie gatunku, charakteryzując istotne kategorie stylistyczne. Pracę zamyka zakończenie, w którym mowa o istotnych gatunkowych właściwościach kazania z punktu widzenia wspólnototwórczych funkcji analizowanego gatunku wypowiedzi.