Pierwszy polski przekład „Etymologii” Izydora z Sewilli (ok. 560-636), nauczyciela średniowiecza. Obok Kasjodora i Boecjusza połączył dziedzictwo antyku z dorobkiem intelektualnym chrześcijaństwa. Opisując świat czyni narzędziem poznania etymologię, która wyjaśnia źródłosłowy, nazywa rzeczy, posługuje się słowem i zawiera odpowiedź na pytanie o istotę wszechrzeczy. Ogromne dzieło, będące summą ówczesnej wiedzy teologicznej i świeckiej. Przez stulecia były tekstem po Biblii najczęściej przepisywanym i czytanym, a także naśladowanym, tłumaczonym i komentowanym. Pełniły rolę w średniowiecznych szkołach encyklopedii wiedzy o świecie i podręcznika do nauki łaciny i greki, inspirowały uczonych i poetów, kształtowały umysły pisarzy oraz czytelników, po czasy nowożytne. W roku 1999 Papieska Rada do Spraw Środków Społecznego Przekazu ogłosiła Izydora patronem Internetu, uzasadniając decyzję właśnie tym, że opracowując „Etymologie” stał się on twórcą najstarszej w historii ludzkości bazy danych. Przez ponad pięćset lat każdy wykształcony Europejczyk – iryjski mnich, poszukujący wiedzy encyklopedysta, student uniwersytetu czy kanonik krakowskiej kapituły katedralnej – patrzył na rzeczywistość oczyma autora „Etymologii”, zdobywając dzięki temu wiedzę, jak też – zauważmy – ucząc się samego patrzenia – spojrzeniem zdumiewająco szerokim, pełnym optymizmu oraz podziwu zarówno dla Bożego dzieła, jak też dla geniuszu Człowieka, który oddaje hołd Stwórcy i naśladuje Go, tworząc kulturę: wymyślając alfabet, ustanawiając prawa, zakładając państwa, pisząc książki, składając ofiary, szyjąc stroje, przemierzając morza, warząc piwo, stając się mówcą, lekarzem, kapłanem, rolnikiem, budowniczym; poznaje też stworzony świat oraz panuje nad nim, przede wszystkim poprzez nadawanie każdej rzeczy jej imienia. Do poznania Stwórcy i wszystkiego, co istnieje – nieba i ziemi, oceanów i pustyni, mrówki i jednorożca, cedru i mięty, tajemnic piękna wymowy, harmonii melodii, budowy ludzkiego ciała – autor „Etymologii” prowadzi czytelnika przez bramy siedmiu nauk (sztuk) wyzwolonych. Pierwsza spośród nich to brama trzech dyscyplin filologicznych, to jest dotyczących języka i literatury. Właśnie one składały się na standardowe w epoce hellenistyczno-rzymskiej wykształcenie, otwierające drogę na szczyty kariery politycznej, urzędniczej, wojskowej, zapewniały przynależność do elit i wysoki status społeczny; w IX w. nazwano je trivium (księgi I-II). Druga to brama czterech dyscyplin matematycznych, a zatem Boecjuszowe quadrivium (III). Następnie wtajemnicza czytelnika w arkana medycyny (IV), prawa i historii (V), teologii (VI-VIII), antropologii społecznej (IX), historii wyrazów (X), anatomii (XI), zoologii (XII), geografii oraz meteorologii (XIII-XIV), budownictwa (XV), mineralogii (XVI), rolnictwa i botaniki (XVII), sztuki wojskowej oraz organizacji igrzysk (XVIII), budowy statków i sporządzania strojów (XIX), a nawet prowadzenia gospodarstwa domowego (XX).
Założyciel i nauczyciel w szkole w Chartres, Bernard z Chartres (1060-1125) napisał słynne słowa: „Jesteśmy karłami, którzy wspięli się na ramiona olbrzymów. W ten sposób widzimy więcej i dalej niż oni, ale nie dlatego, ażeby wzrok nasz był bystrzejszy lub wzrost słuszniejszy, ale dlatego, iż to oni dźwigają nas w górę i podnoszą o całą gigantyczną wysokość”. W takim kontekście historycznym i kulturowym należy czytać „Etymologie” Izydora z Sewilli.
Izydor z Sewilli oraz jego Etymologie (T. Krynicka) 13
Księga 1. O gramatyce 37
1. O nauce i sztuce 37
2. O siedmiu naukach wyzwolonych 38
3. O literach będących w powszechnym użyciu 38
4. O łacińskich literach 41
5. O gramatyce 46
6. O częściach mowy 46
7. O imieniu 47
8. O zaimku 53
9. O słowie 55
10. O przysłówku 57
11. O imiesłowie 57
12. O spójniku 58
13. O przyimku 59
14. O wykrzykniku 59
15. O literach u gramatyków 59
16. O sylabach 60
17. O stopach 61
18. O akcentach 66
19. O znakach akcentowania 68
20. O znakach interpunkcyjnych 69
21. O znakach diakrytycznych 70
22. O znakach używanych przez ogół 73
23. O znakach sądowych 74
24. O znakach wojskowych 75
25. O szyfrach stosowanych w listach 75
26. O znakach dawanych palcami 76
27. O ortografii 77
28. O analogii 82
29. O etymologii 83
30. O glosach 84
31. O dyferencjach 85
32. O barbaryzmach 85
33. O solecyzmach 87
34. O błędach 88
35. O metaplazmach 91
36. O figurach 93
37. O tropach 99
38. O prozie 111
39. O poezji metrycznej 112
40. O bajce 117
41. O historii 119
42. O pierwszych autorach historii 119
43. O pożytku płynącym z historii 120
44. O rodzajach dzieł historycznych 120
Księga 2. O retoryce i dialektyce 122
1. O retoryce i jej nazwie 122
2. O twórcach sztuki retorycznej 122
3. O wyrazie mówca i częściach retoryki 123
4. O trzech rodzajach retorycznych 123
5. O podwójnym stanie spraw 125
6. O trzech stopniach skomplikowania mowy 127
7. O czterech częściach mowy 127
8. O pięciu rodzajach spraw 128
9. O sylogizmach retorycznych 128
10. O ustawie 132
11. O sentencji 133
12. O dowodzeniu i odpieraniu 133
13. O prozopopei 134
14. O etopei 135
15. O rodzajach kwestii 135
16. O stylu 136
17. O trzech rodzajach wymowy 136
18. O kolonie, odcinku oraz okresach 137
19. O unikaniu błędów w literach, słowach i zdaniach 137
20. O połączeniach słów 138
21. O figurach mowy i myśli 139
22. O dialektyce 150
23. O różnicy między retoryką a dialektyką 151
24. Określenie filozofii 151
25. O Isagodze Porfiriusza 155
26. O kategoriach Arystotelesa 156
27. O Hermeneutyce (Perihermenias) 159
28. O dialektycznych sylogizmach 161
29. O podziale określeń, skrót [opracowany na podstawie] książki Mariusza Wiktoryna 164
30. O miejscach wspólnych 168
31. O przeciwstawieniach 172
Księga 3. O matematyce 175
1. O wyrazie „arytmetyka” 175
2. O jej twórcach 176
3. Czym jest liczba 176
4. Co dają liczby 177
5. O pierwszym podziale na parzyste i nieparzyste 178
6. O drugim podziale wszystkich liczb 179
7. O trzecim podziale wszystkich liczb 182
8. O różnicy między arytmetyką, geometrią i muzyką 184
9. O tym, że istnieją liczby nieskończone 184
10. O wynalazcach geometrii oraz jej nazwie 185
11. O poczwórnym podziale geometrii 185
12. O figurach geometrycznych 186
13. O liczbach w geometrii 188
14. O muzyce i jej nazwach 188
15. O jej wynalazcach 189
16. Co potrafi muzyka 189
17. O trzech częściach muzyki 190
18. O potrójnym podziale muzyki 190
19. O pierwszym dziale muzyki, który nazywamy harmonią 191
20. O drugim dziale muzyki, który nazywamy organicznym 193
21. O trzecim dziale muzyki, zwanym rytmiką 194
22. O liczbach w muzyce 196
23. O nazwie astronomii 197
24. O jej twórcach 197
25. O jej nauczycielach 198
26. O różnicy między astronomią i astrologią 198
27. O przedmiocie astronomii 198
28. O świecie i jego nazwie 199
29. O kształcie świata 199
30. O niebie i jego nazwie 199
31. O położeniu kuli niebieskiej 199
32. O tymże ruchu kuli [niebieskiej] 200
33. O tymże biegu kuli niebieskiej 200
34. O szybkości nieba 200
35. O osi niebieskiej 201
36. O biegunach niebieskich 201
37. O sworzniach nieba 201
38. O sklepieniach nieba 201
39. O bramach niebieskich 202
40. O podwójnym obliczu nieba 202
41. O czterech strefach nieba 202
42. O półkulach 203
43. O pięciu kołach nieba 204
44. O kręgu zodiaku 204
45. O Drodze Mlecznej 204
46. O wielkości Słońca 205
47. O wielkości Księżyca 205
48. O naturze Słońca 205
49. O biegu Słońca 206
50. O działaniu Słońca 206
51. O drodze Słońca 206
52. O świetle Księżyca 207
53. O kształtach Księżyca 207
54. O nowiu Księżyca 207
55. O biegu Księżyca 208
56. O bliskim sąsiedztwie Księżyca i Ziemi 208
57. O zaćmieniu Słońca 208
58. O zaćmieniu Księżyca 208
59. O różnicy między gwiazdami, gwiazdozbiorami oraz ciałami niebieskimi 209
60. O świetle gwiazd 209
61. O położeniu gwiazd 209
62. O biegu gwiazd 209
63. O odmienności biegu gwiazd 210
64. O odległościach między gwiazdami 210
65. O okrążeniowej liczbie gwiazd 210
66. O gwiazdach planetach 211
67. O wyprzedzaniu oraz prześciganiu gwiazd 211
68. O odsuwaniu się czy też cofaniu gwiazd 211
69. O zatrzymaniu gwiazd 212
70. O nazwach gwiazd [i] o przyczynach, dla których je otrzymały 212
Księga 4. O medycynie 219
1. O medycynie 219
2. O jej nazwie 219
3. O wynalazcach medycyny 219
4. O trzech szkołach lekarskich 220
5. O czterech płynach ustrojowych 220
6. O chorobach ostrych 221
7. O chorobach przewlekłych 224
8. O chorobach, które są widoczne na powierzchni ciała 228
9. O sposobach leczenia oraz środkach leczniczych 231
10. O medycznych księgach 233
11. O narzędziach lekarzy 234
12. O wonnościach i pachnidłach 235
13. O początku medycyny 237
Księga 5. O prawach i czasach 239
1. O twórcach ustaw 239
2. O prawach boskich i ludzkich 240
3. Czym różnią się od siebie prawo, ustawy i obyczaje 240
4. Czym jest prawo naturalne 241
5. Czym jest prawo obywatelskie 242
6. Czym jest prawo narodów 242
7. Czym jest prawo wojenne 242
8. Czym jest prawo publiczne 243
9. Czym jest prawo Kwirytów 243
10. Czym jest ustawa 243
11. Czym są plebiscyty 243
12. Czym jest uchwała senatu 244
13. Czym są konstytucja oraz edykt 244
14. Czym są responsy uczonych jurystów 244
15. O ustawach konsularnych i trybuńskich 244
16. O ustawie o rozmaitej treści 245
17. O ustawach Rodyjczyków 245
18. O przywilejach 246
19. Jaka jest moc ustawy 246
20. W jakim celu wydawane są ustawy 246
21. Jaka powinna być ustawa 246
22. O sprawach 247
23. O świadkach 247
24. O czynnościach prawnych 248
25. O rzeczach 252
26. O przestępstwach zakazanych ustawowo 257
27. O karach ustawowych 261
28. O wyrazie „kronika” 266
29. O chwilach i godzinach 266
30. O dniach 267
31. O nocy 270
32. O tygodniu 272
33. O miesiącach 272
34. O przesileniach słonecznych i równonocach 274
35. O porach roku 275
36. O roku 276
37. Olimpiady, pięciolecia i jubileusze 277
38. O stuleciach i wiekach 277
39. Opis okresów 278
Księga 6. O świętych księgach 287
1. O Starym i Nowym Testamencie 287
2. O pisarzach i nazwach świętych ksiąg 289
3. O bibliotekach 296
4. O tłumaczach 297
5. Ci, którzy jako pierwsi sprowadzili książki do Rzymu 297
6. Ci, którzy założyli biblioteki wśród chrześcijan 298
7. Ci, którzy wiele napisali 298
8. O rodzajach dzieł 298
9. O woskowych tabliczkach 301
10. O papirusach 302
11. O pergaminach 302
12. O wytwarzaniu książek 303
13. O wyrazach [stosowanych na określenie] książek 304
14. O księgarzach oraz ich narzędziach 305
15. O tabelach kanonicznych Ewangelii 306
16. O kanonach soborów 307
17. O cyklu paschalnym 309
18. O pozostałych świętach 315
19. O posługach 318
Księga 7. O Bogu, aniołach i świętych 330
1. O Bogu 330
2. O Synu Bożym 337
3. O Duchu Świętym 344
4. O tejże Trójcy 350
5. O aniołach 352
6. O ludziach, którzy otrzymali imiona dzięki przepowiedni 356
7. O patriarchach 365
8. O prorokach 368
9. O apostołach 374
10. O pozostałych imionach w Ewangelii 378
11. O męczennikach 379
12. O duchownych 380
13. O mnichach 384
14. O pozostałych wiernych 384
Księga 8. O Kościele i sektach 386
1. O Kościele i Synagodze 386
2. O religii i wierze 388
3. O herezji i schizmie 389
4. O herezjach żydowskich 390
5. O herezjach chrześcijańskich 392
6. O pogańskich filozofach 400
7. O poetach 404
8. O sybillach 406
9. O magach 407
10. O poganach 412
11. O bogach pogan 412
Księga 9. O językach ludów 430
1. O językach ludów 430
2. O nazwach ludów 433
3. O królestwach i słownictwie wojskowym 451
4. O obywatelach 461
5. O stopniach pokrewieństwa i powinowactwa 469
6. O krewnych ze strony ojca oraz krewnych ze strony matki 473
7. O małżeństwach 482
Księga 10. O niektórych wyrazach, które odnoszą się do człowieka 488
Bibliografia 535
