siążka składa się z trzech części. W pierwszej zostały omówione wybrane zagadnienia z zakresu historii języka (pochodzenie języka polskiego i rozwój grafii staropolskiej). Druga część jest poświęcona wokalizmowi, czyli rozwojowi samogłosek polskich, w trzeciej części są zawarte wiadomości z zakresu konsonantyzmu, czyli rozwoju spółgłosek. Każda z części jest podzielona na rozdziały poświęcone najważniejszym zjawiskom fonetycznym, które występowały w trakcie rozwoju języka polskiego. Rozdziały rozpoczynają się od pytań, które mogą zadać dociekliwi uczniowie pragnący zrozumieć zasady rządzące współczesną polską fonetyką. Odpowiedzią na te pytania są informacje zawarte w części teoretycznej. Ćwiczenia umieszczone na końcu każdego rozdziału pozwalają utrwalić wiedzę. Całość uzupełnia słowniczek z rekonstrukcjami form omawianych w częściach teoretycznych oraz wykorzystanych w ćwiczeniach, a także wykresy przedstawiające chronologię zmian w systemie polskich głosek.
WSTĘP 13
CZĘŚĆ I PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O POCHODZENIU JĘZYKA POLSKIEGO I ROZWOJU PISOWNI POLSKIEJ 17
I.1. POCHODZENIE JĘZYKA POLSKIEGO 19
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 19
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 20
1. Języki indoeuropejskie 20
1.1. Wspólnota praindoeuropejska 20
1.2. Rozpad wspólnoty praindoeuropejskiej 20
1.3. Języki satemowe i kentumowe 21
1.4. Indoeuropejskie rodziny językowe 22
1.5. Inne, nienależące do rodziny indoeuropejskiej, języki w Europie 26
1.6. Wspólnota bałtosłowiańska 27
2. Powstanie języka prasłowiańskiego 28
2.1. Słowianie i ich język 28
2.2. Rozpad wspólnoty prasłowiańskiej 30
2.3. Rozwój grupy zachodniosłowiańskiej 33
3. Język prasłowiański 34
3.1. Co to jest język prasłowiański 34
3.2. Prasłowiański system wokaliczny 35
3.3. Prasłowiańskie prawa głosowe 36
3.3.1. Prawo korelacji miękkości 36
3.3.2. Prawo sylaby otwartej 37
3.4. Prasłowiański system konsonantyczny 38
3.5. Struktura sylaby prasłowiańskiej 39
3.6. Metody badania języka prasłowiańskiego 40
3.6.1. Metoda rekonstrukcji wewnętrznej 40
3.6.2. Metoda historycznoporównawcza 41
3.6.3. Metoda filologiczna 41
4. Periodyzacja dziejów języka polskiego 41
Jak uniknąć najczęstszych błędów 45
Odsyłacze do podręczników i opracowań 45
Pomoc dydaktyczna 46
Pytania 47
Ćwiczenia 47
I.2. POWSTANIE I ROZWÓJ POLSKIEJ PISOWNI 49
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 49
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 49
1. Cyrylica, głagolica i łacinka – alfabety języków słowiańskich 49
2. Zapisywanie tekstów staropolskich – transliteracja i transkrypcja 52
3. Etapy rozwoju pisowni polskiej 55
3.1. Pierwszy okres rozwoju pisowni – grafia niezłożona 55
3.2. Staropolskie próby przystosowania alfabetu łacińskiego do polskiego systemu fone¬tycznego – grafia złożona 57
3.3. Co zawdzięczamy średniowiecznym twórcom polskiej grafii 59
3.4. Co zawdzięcza współczesna polska pisownia średniopolskim reformatorom grafii 61
3.5. Najważniejsze zmiany pisowni w dobie nowopolskiej 62
4. Zasady polskiej ortografii 63
Jak uniknąć najczęstszych błędów 64
Odsyłacze do podręczników i opracowań 64
Pomoc dydaktyczna 65
Pytania 65
Ćwiczenia 66
Praca z tekstem 68
Część II WOKALIZM 71
II.1. JERY I WZDŁUŻENIE ZASTĘPCZE 73
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 73
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 74
1. Jery i ich rozwój 74
1.1. Jery jako element prasłowiańskiego systemu wokalicznego 74
1.2. Zanik jerów 74
1.3. Wokalizacja jerów 75
1.4. Jery w pozycji napiętej 76
1.5. Chronologia zaniku jerów 77
2. Konsekwencje zaniku i wokalizacji jerów 78
2.1. Zniesienie prawa korelacji miękkości 78
2.2. Powstanie samodzielnych fonemów miękkich 78
2.3. Zanik miękkości spółgłosek wargowych w niektórych pozycjach 78
2.4. Zniesienie prawa sylaby otwartej 79
2.5. Zanik dźwięczności wygłosowych spółgłosek i ubezdźwięcznienia grup spółgłoskowych 79
2.6. Zmiany w strukturze morfemów 79
2.7. Wzdłużenie zastępcze 79
2.8. Powstanie alternacji e : ø 81
2.9. Odmiana nazwisk a zanik i wokalizacja jerów 81
3. Anomalie w rozwoju jerów 82
3.1. Wyrównania analogiczne w odmianie wyrazów 82
3.2. Wyrównania analogiczne w przyimkach 82
3.3. Analogiczne e ruchome 83
Odsyłacze do podręczników i opracowań 83
Jak uniknąć najczęstszych błędów 84
Pomoc dydaktyczna 85
Pytania 85
Ćwiczenia 86
Praca z tekstem 89
II.2. PRZEGŁOS 92
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 92
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 92
1. Przegłos jako proces językowy 92
1.1. Istota przegłosu 92
1.2. Zasięg przegłosu w językach słowiańskich 94
1.3. Czas trwania przegłosu 94
2. Konsekwencje przegłosu 95
2.1. Alternacje a : e i o : e 95
2.2. Fonologizacja miękkości i defonologizacja fonemów i – y 96
3. Anomalie w procesie przegłosu i po jego zakończeniu 97
3.1. Wyrównania analogiczne 97
3.2. Odstępstwa od przegłosu 98
3.3. Przegłos w przyimkach 98
3.4. Pozorny brak przegłosu 99
3.5. Przegłos w gwarach 99
Przegłos a nazwy własne 99
Odsyłacze do podręczników i opracowań 100
Jak uniknąć najczęstszych błędów 101
Pytania 101
Ćwiczenia 102
Praca z tekstem 104
II.3. METATEZA 106
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 106
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 106
1. Przyczyna metatezy 106
2. Istota metatezy 107
3. Rozwój połączeń dyftongicznych w innych językach 107
4. Chronologia zjawiska 108
5. Odstępstwa od regularnego przebiegu metatezy 109
6. Wpływ języków mniejszości narodowych na nazewnictwo miejscowe Podkarpacia 109
Odsyłacze do podręczników i opracowań 110
Jak uniknąć najczęstszych błędów 110
Pytania 110
Ćwiczenia 111
Praca z tekstem 113
II.4. SONANTY 115
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 115
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 115
1. Miejsce sonantów w systemie wokalicznym 115
2. Rozwój sonantów w językach słowiańskich 115
3. Rozwój sonantów w języku polskim 116
4. Nieregularny rozwój sonantów 117
5. Chronologia procesu 117
6. Rozwój sonantów w gwarach 118
7. Rozszerzenie grup ir || irz, il || ił 118
Odsyłacze do podręczników i opracowań 120
Jak uniknąć najczęstszych błędów 120
Pytania 121
Ćwiczenia 121
Praca z tekstem 123
II.5. SAMOGŁOSKI NOSOWE 125
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 125
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 125
1. Rozwój samogłosek nosowych w języku polskim 125
1.1. Geneza samogłosek nosowych 125
1.2. Zmiany w obrębie samogłosek nosowych w dobie staropolskiej 126
1.3. Rozwój samogłosek nosowych w dobie średniopolskiej 127
2. Pochodzenie współczesnych samogłosek nosowych 128
3. Procesy fonetyczne, którym podlegały samogłoski nosowe 128
3.1. Przegłos 128
3.2. Pochodzenie alternacji ą : ę w języku polskim 129
3.3. Utrata nosowości i wtórna nosowość 130
4. Rozwój samogłosek nosowych w gwarach 130
5. Archaizmy w zapisie samogłosek nosowych 130
Odsyłacze do podręczników i opracowań 131
Jak uniknąć najczęstszych błędów 131
Pomoc dydaktyczna 132
Pytania 132
Ćwiczenia 132
Praca z tekstem 134
II.6. ILOCZAS. ROZWÓJ PRASŁOWIAŃSKICH SAMOGŁOSEK DŁUGICH I KRÓTKICH W JĘZYKU POLSKIM 137
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 137
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 137
1. Iloczas w języku prasłowiańskim 137
2. Zmiany w długości samogłosek w dobie staropolskiej 138
2.1. Iloczas jako kategoria fonologiczna 138
2.2. Wzdłużenie zastępcze 139
2.3. Kontrakcje 139
2.4. Wpływ spółgłosek półotwartych 141
2.5. Inne zmiany 142
3. Zanik iloczasu i jego przyczyny 142
3.1. Datowanie zaniku iloczasu 142
3.2. Przyczyny zaniku iloczasu w języku polskim 143
4. Zanik iloczasu i jego konsekwencje 143
4.1. Powstanie, rozwój oraz zanik samogłosek pochylonych w języku ogólnym 143
4.2. Rozwój samogłosek pochylonych w gwarach 145
4.3. Zmiany w obrębie samogłosek nosowych 146
Odsyłacze do podręczników i opracowań 147
Jak uniknąć najczęstszych błędów 147
Pytania 147
Ćwiczenia 148
Praca z tekstem 149
II.7. WOKALIZM – POWTÓRZENIE 151
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 151
1. Późnoprasłowiański system wokaliczny 151
2. Najważniejsze zmiany w systemie samogłoskowym na gruncie języka polskiego 151
2.1. Okres staropolski 151
2.2. Okres średniopolski 152
2.3. Okres nowopolski 152
Odsyłacze do podręczników i opracowań 153
Pytania i polecenia 153
Ćwiczenia 153
Teksty do analizy wokalicznej 155
CZĘŚĆ III KONSONANTYZM 159
III.1. PALATALIZACJE PRASŁOWIAŃSKIE 161
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 161
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 161
1. Tendencje rozwojowe prasłowiańskiego systemu konsonantycznego 161
2. Powstanie spółgłosek palatalnych pod wpływem miękczącego oddziaływania j 163
2.1. Jotacyzacja spółgłosek tylnojęzykowych 163
2.2. Jotacyzacja spółgłosek zębowych 164
2.2.1. Jotacyzacja spółgłosek zębowych zwartych 164
2.2.2. Jotacyzacja spółgłosek zębowych szczelinowych 164
2.2.3. Jotacyzacja spółgłosek zębowych półotwartych 165
2.3. Jotacyzacja spółgłosek wargowych 165
2.4. Jotacyzacja grup spółgłoskowych 166
3. Powstanie spółgłosek palatalnych pod wpływem miękczącego oddziaływania samogłosek szeregu przedniego – palatalizacje prasłowiańskie 167
3.1. Pierwsza palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych 168
3.1.1. Istota procesu 168
3.1.2. Czas działania pierwszej palatalizacji 168
3.1.3. Konsekwencje pierwszej palatalizacji 168
3.2. Druga palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych 169
3.2.1. Istota procesu 169
3.2.2. Czas działania drugiej palatalizacji 170
3.2.3. Efekty drugiej palatalizacji 170
3.3. Trzecia palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych 171
3.3.1. Istota trzeciej palatalizacji 171
3.3.2. Czas działania trzeciej palatalizacji 171
3.3.3. Efekty trzeciej palatalizacji 172
3.4. Palatalizacja grup spółgłoskowych 172
Jak uniknąć najczęstszych błędów 173
Odsyłacze do podręczników i opracowań 173
Pomoc dydaktyczna 174
Pytania 175
Ćwiczenia 175
Praca z tekstem 179
III.2. ZMIANY MIĘKKOŚCI SPÓŁGŁOSEK W JĘZYKU POLSKIM 180
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 180
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 180
1. Spółgłoski miękkie w przedpolskim systemie konsonantycznym 180
1.1. Przedpolski system konsonantyczny w podręcznikach do gramatyki historycznej języka polskiego i w innych opracowaniach 180
1.2. Spółgłoski miękkie i rodzaje miękkości w przedpolskim systemie konsonantycznym 181
2. Fonologizacja miękkości 187
2.1. Istota procesu 187
2.2. Przyczyny fonologizacji miękkości 187
3. Polskie procesy palatalizacyjne 188
3.1. Przyczyny palatalizacji spółgłosek półpalatalnych 188
3.2. Palatalizacje spółgłosek zębowych 188
3.2.1. Istota procesu 188
3.2.2. Czas działania palatalizacji 189
3.2.3. Konsekwencje palatalizacji 189
3.2.4. Realizacja kontynuantów półpalatalnych spółgłosek przedniojęzykowo-zębowych w gwarach i języku kaszubskim 190
3.2.5. Rozwój miękkości spółgłosek w grupach: st, zd 190
3.3. Palatalizacje spółgłosek wargowych 191
3.3.1. Istota procesu 191
3.3.2. Realizacja kontynuantów półpalatalnych i palatalnych spółgłosek wargowych w gwarach 191
3.4. Palatalizacje spółgłosek półotwartych 192
3.4.1. Rozwój spółgłoski r’ 192
3.4.2. Konsekwencje rozwoju r’ 193
3.4.3. Rozwój r’ w gwarach 194
3.5. Palatalizacje spółgłosek tylnojęzykowych 194
3.5.1. Istota procesu palatalizacji spółgłosek k, g (czwartej palatalizacji polskiej) 195
3.5.2. Czas działania czwartej palatalizacji polskiej 196
3.5.3. Ewolucja wymowy połączeń g’e oraz x’i w wyrazach obcych 196
3.5.4. Spółgłoski k’, g’ w gwarach i w języku kaszubskim 197
4. Polskie procesy depalatalizacyjne 197
4.1. Utrata miękkości spółgłosek po zaniku samogłosek przednich 198
4.2. Depalatalizacja spółgłosek c’, ӡ’, š̍ , ž̍ , č̍, ǯ̍, rž 198
4.2.1. Czas działania depalatalizacji c’, ӡ’, š̍ , ž̍, č̍, ǯ̍, rž w języku polskim 199
4.2.2. Depalatalizacja š̍ , ž̍, č̍, ǯ̍ w polskich gwarach 199
4.2.3. Konsekwencje depalatalizacji c’, ӡ’, š̍ , ž̍, č̍, ǯ̍, rž w języku polskim 200
4.3. Utrata miękkości spółgłosek p’, b’, m’, v’ przed spółgłoskami i w wygłosie wyrazu 200
4.4. Wpływ języka czeskiego 201
4.5. Utrata miękkości l w sąsiedztwie samogłosek innych niż i 201
5. Powstanie nowych spółgłosek spalatalizowanych 202
6. Palatalizacje i depalatalizacje a nazwy własne 202
Jak uniknąć najczęstszych błędów 203
Odsyłacze do podręczników i opracowań 204
Pytania 204
Ćwiczenia 205
Praca z tekstem 207
III.3. PRZEOBRAŻENIA W SYSTEMIE SPÓŁGŁOSKOWYM NIEZWIĄZANE Z MIĘKKOŚCIĄ 210
Pytania, które może zadać poloniście Jaś Dociekliwy 210
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 210
1. Dzieje głosek [i̯] i[u̯ ] 210
1.1. Miejsce joty i u niezgłoskotwórczego w systemie głosek polskich 210
1.2. Geneza joty i jej rozwój 211
1.3. Geneza prasłowiańskiej półsamogłoski *u̯ i przekształcanie się *u̯≥ v. Powstanie u niezgłoskotwórczego na gruncie polskim 213
1.4. Protetyczne [i̯] i[u̯ ] w języku prasłowiańskim i polskim 215
1.4.1. Prejotacje w okresie przedpolskim 215
1.4.2. Labializacje w okresie przedpolskim 216
1.4.3. Głoski protetyczne w epoce staropolskiej 216
1.4.4. Spółgłoski protetyczne w gwarach 216
2. Powstanie spółgłoski f 217
3. Zmiany w obrębie grup spółgłoskowych 218
3.1. Dysymilacje 219
Okres przedpolski 219
Okres polski 219
3.2. Upodobnienia 221
3.2.1. Upodobnienia pod względem dźwięczności 221
3.2.1.1. Ubezdźwięcznienia w wygłosie 221
3.2.1.2. Ubezdźwięcznienia i udźwięcznienia w śródgłosie 222
3.2.2. Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji 223
3.2.3. Upodobnienia pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy 224
3.3. Uproszczenia grup spółgłoskowych 224
3.4. Wzbogacenia grup spółgłoskowych 228
Jak uniknąć najczęstszych błędów 228
Odsyłacze do podręczników i opracowań 228
Pytania 229
Ćwiczenia 229
Praca z tekstem 231
III.4. KONSONANTYZM – POWTÓRZENIE 233
Co powinien wiedzieć nauczyciel Jasia Dociekliwego 233
1. Wczesnoprasłowiański system konsonantyczny 233
2. Zmiany w systemie spółgłoskowym na gruncie języka prasłowiańskiego 233
3. Zmiany w systemie spółgłoskowym na gruncie języka polskiego 234
3.1. Okres staropolski 234
3.2. Okres średniopolski 234
3.3. Okres nowopolski 235
Odsyłacze do podręczników i opracowań 235
Pytania 235
Ćwiczenia 236
Praca z tekstem 238
INDEKS REKONSTRUKCJI PRASŁOWIAŃSKICH 241
BIBLIOGRAFIA 258
Opracowania 258
Słowniki 261
Teksty, których fragmenty wykorzystano w ćwiczeniach 262
WYKAZ SKRÓTÓW 263
Skróty bibliograficzne 263
Skróty nazw zabytków języka polskiego 263
Pozostałe skróty 263
