Czas jako kategoria językowo-kulturowa w polszczyźnie

Wstęp 9
I. Pojęcie kategorii w filozofii języka i językoznawstwie 17
1. Od substancji do struktury. Arystotelesa nauka o kategoriach a kategorie intelektu Immanuela Kanta 18
2. Kategoria w słownikach języka polskiego i opracowaniach lingwistycznych 23
3. Obiektywność, subiektywność czy intersubiektywność kategorii – refleksja językoznawcza 43
II. Wymiary czasu 53
1. Czym jest czas? Obiektywne i subiektywne rozumienie czasu w filozofii i socjologii 54
1.1. Czas jako byt samoistny (atomiści, I. Newton) 54
1.2. Relacyjna teoria czasu (Arystoteles, G. W. Leibniz) 57
1.3. Czas jako forma poznania rzeczywistości (eleaci, sceptycy, I. Kant) 60
2. Społeczno-kulturowy wymiar czasu 62
2.1. Czas wytworem życia zbiorowego (É. Durkheim) 63
2.2. Koncepcja czasu społecznego (E. Tarkowska) 65
2.3. Czas – kluczowa idea kulturowa (M. Eliade, A. Guriewicz) 66
3. Różnorodność czasów 69
3.1. Czas jakościowy 71
3.2. Czas ilościowy 77
3.3. Rywalizacja dwu modeli czasowości i jej skutki 81
4. Opisać (wielo)czas 81
4.1. Strefowa teoria czasu L. Bielawskiego 83
4.2. Strefowa teoria czasu a lubelska etnolingwistyka kognitywna 95
III. Lingwistyczne ujęcie czasu 99
1. Język w czasie 101
2. Czas w języku 107
3. Czas językowy 116
3.1. „Przyjęzykowe” wykładniki kategorii czasu 116
3.2. Językowe wykładniki kategorii czasu w polszczyźnie 121
3.2.1. Leksykalne wykładniki kategorii czasu 121
3.2.1.1. Konceptualizacja czasu w świetle danych etymologicznych 122
3.2.1.2. Czas w leksyce 128
3.2.1.2.1. „Jednoczesność” 128
3.2.1.2.2. „Poprzedzanie w czasie” 131
3.2.1.2.3. „Następowanie w czasie” 139
3.2.1.2.4. „Trwanie” 143
3.2.1.2.4.1. „Krótkotrwałość” 143
3.2.1.2.4.2. „Długotrwałość” 147
3.2.1.2.4.3. Dokładne i niedokładne jednostki czasu 151
3.2.1.2.5. „Powtarzalność w czasie” 206
3.2.1.2.6. „Tempo” 215
3.2.2. Morfologiczne wykładniki kategorii czasu 229
3.2.2.1. Słowotwórcze wykładniki kategorii czasu 230
3.2.2.1.1. Teraźniejszość („teraz”) 230
3.2.2.1.2. Przeszłość („przed”) 230
3.2.2.1.3. Przyszłość („po” i „na nowo”) 239
3.2.2.1.4. Ponadczasowość („zawsze”) 249
3.2.2.1.5. Trwanie („początek-koniec”, „krótko-długo”) 249
3.2.2.2. Aspekt 251
3.2.2.3. Czas gramatyczny 255
3.2.2.4. Nieokreślone formy czasownika – bezokolicznik i imiesłów 261
3.2.2.5. Nieosobowe formy czasownika 262
3.2.3. Składniowe wykładniki kategorii czasu 263
3.2.3.1. Tok czasowy orzeczenia – „długo-” i „krótkotrwałość”, „powtarzalność”, „fazowość” 264
3.2.3.2. Okolicznik 271
3.2.3.3. Złożone konstrukcje temporalne 273
3.2.3.3.1. Zdania współrzędne 275
3.2.3.3.2. Zdania podrzędne czasowe 275
3.2.3.3.3. Imiesłowowy równoważnik zdania 279
3.2.4. Czas w metaforze pojęciowej 282
3.2.4.1. Polskie metafory czasu 284
3.2.4.2. Pojęciowe modele czasu 288
3.2.4.2.1. Model ruchomego czasu 289
3.2.4.2.2. Model ruchomego ‘ja’ 291
3.2.4.2.3. Model ruchomego ‘ja’ i ruchomego czasu 292
3.2.4.3. Model ruchomego czasu cyklicznego 292
IV. Polskie strefy czasu. Wybrane analizy etnolingwistyczne 297
1. Strefa czasu regulowana rytmami natury. Konceptualizacja polskiego tygodnia z perspektywy etnolingwistycznej 297
2. Strefa czasu socjologicznego regulowana rytmem biologicznym życia człowieka. Niedzielnik – lygus albo kościelnik. Językowo-kulturowy aspekt prognostyków narodzinowych 307
3. Strefa czasu „płytkiej” historii. Pomożecie? Pomożemy! Polskie lata 70. XX w. a mit Edwarda Gierka 335
4. Strefa czasu historii i tradycji. W Zwiastowanie i robaczek, i żmija z ziemi zmartwychwstanie. O pewnej różnicy w interpretacji słowiańskiego kalendarza ludowego w kontekście Slavia Latina i Slavia Orthodoxa 353
Podsumowanie 373
Bibliografia 379
Wykaz źródeł 411
Summary 435