Edycja źródłowa zawiera 76 wystąpień wygłoszonych przez Ferdynanda Radziwiłła w niemieckim Reichstagu i Izbie Panów pruskiego Landtagu oraz mowę otwierającą pierwsze obrady Sejmu Ustawodawczego II Rzeczypospolitej. Przemówienia parlamentarne, zachowane w postaci oryginalnych zapisów stenograficznych obrad Reichstagu i Izby Panów pruskiego Landtagu, zostały przetłumaczone na język polski. Część z nich była publikowana na łamach ówczesnej prasy w czasopismach wydawanych na terenie Wielkopolski.
******
Parliamentary Speeches 1880-1919
The source edition contains 76 speeches given by Ferdynand Radziwiłł in German Reichstag and the House of Lords of the Prussian Landtag, as well as the opening speech made at the first meeting of the legislative Sejm of the Second Polish Republic. The parliamentary speeches preserved in the form of original transcripts of the proceedings of Reichstag and the House of Lords of the Prussian Landtag were translated into Polish. Some of them were printed in the magazines published in Greater Poland at the time.
Słowo wstępne (Jan J. Milewski) 15
Wprowadzenie (Ewelina Wanke) 18
CZĘŚĆ I. Przemówienia wygłoszone w Izbie Panów pruskiego Landtagu i w Reichstagu w latach 1880–1889 33
1. Berlin, 3 lipca 1880. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
raportem XII Komisji Izby w sprawie projektu ustawy
o zmianie ustaw kościelno-politycznych 35
2. Berlin, 4 kwietnia 1881. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie obrad nad wnioskiem Ludwiga
Windthorsta i towarzyszy dotyczącym kwalifikacji
przestępstwa mordu lub próby popełnienia mordu na
osobie panującej 40
3. Berlin, 31 marca 1882. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
projektem budżetu Ministerstwa Wyznań, Szkolnictwa i
Spraw Medycznych 41
4. Berlin, 1 maja 1882. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
sprawozdaniem X Komisji do spraw projektu ustawy o
zniesieniu ustaw kościelno-politycznych 45
5. Berlin, 2 maja 1882. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
sprawozdaniem X Komisji do spraw projektu ustawy o
zniesieniu ustaw kościelno-politycznych 47
6. Berlin, 17 grudnia 1884. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania wniesionego
przez posła Ludwika Jażdżewskiego i towarzyszy
projektu ustawy o zmianie ustawy o ustroju sądów z 27
stycznia 1877 49
7. Berlin, 27 lutego 1886. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie
jednorazowych obrad końcowych nad wnioskiem Heinricha
Dernburga i towarzyszy 52
8. Berlin, 13 kwietnia 1886. Przemówienie wygłoszone
w Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie dyskusji
specjalnej nad sprawozdaniem XI Komisji z prac nad
projektem ustawy dotyczącej zmian praw kościelno-
politycznych 62
9. Berlin, 15 kwietnia 1886. Przemówienie wygłoszone
w Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
ustnym sprawozdaniem XIII Komisji z prac nad
projektem ustawy o utworzeniu i utrzymaniu szkół
dokształcających w prowincjach Prus Zachodnich i
Poznańskiej 63
10. Berlin, 11 czerwca 1886. Przemówienie wygłoszone
w Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
ustnym sprawozdaniem komisji z prac nad projektami
ustaw o uchwaleniu dodatku do budżetu państwa na rok
obrachunkowy od 1 kwietnia 1886/1887 oraz o pokryciu
wydatków dodatkowego budżetu 64
11. Berlin, 18 lutego 1889. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
sprawozdaniem IX Komisji z prac nad projektem ustawy
o ogólnej administracji krajowej oraz
odpowiedzialności urzędów administracyjnych i urzędów
administracji sądowniczej w Prowincji Poznańskiej 68
CZĘŚĆ II. Przemówienia wygłoszone w Izbie Panów pruskiego Landtagu i w Reichstagu w latach 1890–1899 73
1. Berlin, 22 marca 1890. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie omawiania
petycji Juliusa Lilienweißa z Arnsdorf w Prusach
Wschodnich – skargi na zamknięcie prowadzonego w
Braniewie przez zakon katarzynek pensjonatu dla
uczennic wyższej szkoły katolickiej dla
dziewcząt 75
2. Berlin, 26 kwietnia 1890. Przemówienie wygłoszone
w Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie
jednorazowych konsultacji końcowych memoriału o
wykonaniu ustawy z 26 kwietnia 1886 dotyczącej
wsparcia osadnictwa niemieckiego w prowincjach Prus
Zachodnich i Poznańskiej w roku 1889 76
3. Berlin, 9 maja 1890. Przemówienie w Izbie Panów
pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad sprawozdaniem
Komisji Budżetowej i Spraw Finansowych na temat
budżetu państwa na rok obrachunkowy od 1 kwietnia
1890/91 oraz nad przyjęciem uchwalającej go ustawy 79
4. Berlin, 13 maja 1890. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania projektu
ustawy o uchwaleniu dodatku do budżetu Rzeszy na rok
obrachunkowy 1890/1891 83
5. Berlin, 23 stycznia 1892. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie pierwszego czytania traktatu
handlowego i celnego pomiędzy Rzeszą a Szwajcarią
oraz protokołu ochronnego 85
6. Berlin, 28 marca 1892. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie
jednorazowych obrad końcowych nad memoriałem w
kwestii realizacji ustawy z 26 kwietnia 1886
dotyczącej wzmocnienia osadnictwa niemieckiego w
prowincjach Prus Zachodnich i Poznańskiej za rok
1891 87
7. Berlin, 1 grudnia 1893. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego i drugiego czytania
wniesionego przez posła Alfreda hrabiego von
Hompescha (Centrum) i towarzyszy projektu ustawy o
zniesieniu ustawy o zakonie Towarzystwa Jezusowego 88
8. Berlin, 13 grudnia 1893. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie drugich obrad nad podpisanym w
Berlinie w dniu 21 października 1893 pomiędzy
Rzeszą a Rumunią układem handlowym, celnym i o
żegludze 92
9. Berlin, 10 marca 1894. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie drugiego czytania umowy o handlu
i żegludze pomiędzy Rzeszą a Rosją 93
10. Berlin, 16 marca 1894. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie trzeciego czytania umowy o
handlu i żegludze pomiędzy Rzeszą a Rosją 95
11. Berlin, 25 kwietnia 1894. Przemówienie wygłoszone
w Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie
jednorazowych obrad końcowych nad memoriałem o
wykonaniu ustawy z 26 kwietnia 1886 dotyczącej
wzmocnienia osadnictwa niemieckiego w prowincjach
Prus Zachodnich i Poznańskiej za rok 1893 97
12. Berlin, 30 maja 1894. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
ustnym sprawozdaniem IX Komisji z prac nad
projektem ustawy o Izbie Rolniczej i nad petycjami,
jakie w związku z nim wpłynęły 99
13. Berlin, 23 marca 1895. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie dyskusji nad prośbą prezydenta
Reichstagu Alberta von Levetzow o wyrażenie przez
plenum zgody na złożenie księciu Otto von Bismarckowi
w imieniu Izby życzeń z okazji osiemdziesiątych
piątych urodzin 101
14. Berlin, 17 stycznia 1896. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie obrad nad wniesioną przez
posłów Hansa hrabiego von Kanitz-Podangen, Hansa
hrabiego von Schwerin-Löwitz, Bertholda von Ploetza,
Wilhelma von Kardorffa, Maxa Liebermanna von
Sonnenberg i Alberta Schwedtfegera rezolucją w
sprawie ustanowienia cen zboża na średnim poziomie na
okres działania umów handlowych 102
15. Berlin, 16 marca 1896. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie drugiego czytania budżetu Rzeszy
na rok obrachunkowy 1896/1897 106
16. Berlin, 17 czerwca 1896. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie obrad poświęconych
uzasadnieniu, omówieniu i odpowiedzi na interpelację
posła Alfreda hrabiego von Hompescha i towarzyszy w
sprawie zniesienia prawodawstwa antyjezuickiego 109
17. Berlin, 2 grudnia 1896. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania projektu
ustawy o uchwaleniu budżetu Rzeszy na rok
obrachunkowy 1897/1898 wraz z dodatkami, w połączeniu
z pierwszym czytaniem projektu ustawy o pożyczce na
cele zarządu armii, marynarki i kolei Rzeszy oraz
projektu ustawy o uchwaleniu budżetu kolonii na rok
obrachunkowy 1897/1898 110
18. Berlin, 18 maja 1897. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego i drugiego czytania
wniesionego przez posłów Heinricha Rickerta, Georga
Ehni, dr. Ludwika Jażdżewskiego, dr. Ernsta Liebera
(Montabaur), Eugena Richtera, Paula Singera i Ludwiga
Wernera projektu prawa dotyczącego życia
stowarzyszeniowego 112
19. Berlin, 28 maja 1897. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
budżetem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 115
20. Berlin, 13 stycznia 1898. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie pierwszego czytania
wniesionego przez posłów Franza księcia von
Arenberga, Adolfa Gröbera, Pawła Letochę, dr. Petera
Spahna i dr. Bernharda Stephana projektu ustawy o
zmianie i uzupełnieniu Kodeksu karnego 118
21. Berlin, 10 marca 1898. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie trzeciego czytania projektu
ustawy o sądownictwie nieprocesowym 121
22. Berlin, 23 marca 1898. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie drugiego czytania projektu
ustawy o flocie niemieckiej 122
23. Berlin, 28 marca 1898. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie trzeciego czytania projektu
ustawy o flocie niemieckiej 124
24. Berlin, 29 marca 1898. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
ustnym sprawozdaniem XI Komisji Izby Panów do spraw
projektu ustawy o zmianie ustawy z 26 kwietnia 1886
dotyczącej wzmocnienia kolonii niemieckich w
prowincjach Prus Zachodnich i Poznańskiej 126
25. Berlin, 14 grudnia 1898. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie pierwszego czytania projektu
ustawy o uchwaleniu budżetu Rzeszy na rok
obrachunkowy 1899, w połączeniu z pierwszym czytaniem
projektów ustaw: o pożyczce na cele administracji
armii, marynarki i kolei Rzeszy, o uchwaleniu
budżetu kolonii na rok obrachunkowy 1899, oraz o
wykorzystaniu nadwyżki budżetowej za rok obrachunkowy
1899 na spłatę zobowiązań 132
26. Berlin, 25 stycznia 1899. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie pierwszego i drugiego czytania
trzech projektów ustawy o zniesieniu ustawy – lub też
§ 2. ustawy – o zakonie Towarzystwa Jezusowego,
wniesionych kolejno przez posłów: Alfreda hrabiego
von Hompescha i towarzyszy, Friedricha hrabiego von
Limburg-Stirum i towarzyszy oraz Heinricha Rickerta
135
CZĘŚĆ III. Przemówienia wygłoszone w Izbie Panów pruskiego Landtagu i w Reichstagu w latach 1900–1914 139
1. Berlin, 5 grudnia 1900. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania wniesionego
przez posła Ernsta Liebera (Montabaur) i towarzyszy
projektu ustawy o wolności wyznań 140
2. Berlin, 13 grudnia 1900. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania projektu
ustawy o uchwaleniu budżetu Rzeszy na rok
obrachunkowy 1901 w połączeniu z pierwszym czytaniem
projektów ustaw o stwierdzeniu budżetu kolonii na rok
budżetowy 1901 oraz o wykorzystaniu nadwyżek
budżetowych z roku 1901 do spłaty długów 144
3. Berlin, 24 stycznia 1901. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie obrad nad uzasadnieniem i
odpowiedzią na interpelację posła Józefa Głębockiego
i towarzyszy 147
4. Berlin, 16 lutego 1901. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie drugiego czytania budżetu Rzeszy
na rok 1901 odnośnie zarządu poczt i telegrafów 149
5. Berlin, 27 lutego 1901. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie drugiego czytania budżetu Rzeszy
na rok obrachunkowy 1901 153
6. Berlin, 10 grudnia 1901. Przemówienie
uzasadniające tzw. interpelację Ferdynanda księcia
Radziwiłła i towarzyszy w sprawie wrzesińskiej 155
7. Berlin, 28 stycznia 1902. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie obrad nad uzasadnieniem i
odpowiedzią na interpelację posła Alfreda von
Hompescha i towarzyszy w sprawie ustawy o zakonie
Towarzystwa Jezusowego 164
8. Berlin, 20 lutego 1902. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie drugiego czytania budżetu Rzeszy
na rok obrachunkowy 1902 – władze wojskowe,
Ministerstwo Wojny, plac ćwiczeń w Obereichsfeld,
nadużycia władzy dyscyplinarnej, sytuacja byłych
żołnierzy, kwestia pojedynków, sądownictwo wojskowe,
znęcanie się nad żołnierzami, zebrania kontrolne
itp. 166
9. Berlin, 3 maja 1902. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie dyskusji nad
ustnym sprawozdaniem Komisji Budżetowej i Spraw
Finansowych na temat memoriału o wykonaniu ustawy z
26 kwietnia 1886 roku dotyczącej wzmocnienia
osadnictwa niemieckiego w prowincjach Prus Zachodnich
i Poznańskiej za rok 1902 168
10. Berlin, 5 maja 1902. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
sprawozdaniem Komisji Budżetowej i do Spraw
Finansowych na temat projektu ustawy o stwierdzeniu
budżetu na rok obrachunkowy 1902 170
11. Berlin, 7 maja 1902. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu przy okazji obrad nad
budżetem Ministerstwa Wyznań, Szkolnictwa i Spraw
Medycznych na rok 1903 174
12. Berlin, 13 i 14 grudnia 1902. Przemówienie
wygłoszone w Reichstagu w trakcie trzeciego czytania
projektu ustawy celnej 178
13. Berlin, 30 stycznia 1903. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie dyskusji nad uzasadnieniem i
odpowiedzią na interpelację posła Zygmunta
Dziembowskiego i towarzyszy w sprawie traktowania
społeczeństwa polskiego 179
14. Berlin, 18 lutego 1904. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie drugiego czytania budżetu Rzeszy
na rok obrachunkowy 1904, w odniesieniu do budżetu
Urzędu Poczty i Telegrafu, uposażenia ministra oraz
urzędników, a także emerytur, systemu stopniowania
służby ze względu na wiek, wojskowych urzędów
pocztowych, systemu składania wniosków, taryf, w tym
opłat telefonicznych, dopłaty wschodniej, odpoczynku
niedzielnego, prawa do zrzeszania się urzędników
niższych i innych 184
15. Berlin, 29 lutego 1904. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie drugiego czytania budżetu Rzeszy
na rok obrachunkowy 1904 w odniesieniu do władz
sądowniczych Rzeszy, a także dyskusji końcowej na
temat prawa o obcokrajowcach 187
16. Berlin, 3 marca 1904. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
projektem ustawy o osadnictwie w prowincjach Prus
Wschodnich, Prus Zachodnich, Brandenburskiej,
Pomorskiej, Poznańskiej, Śląskiej, Saksońskiej i
Westfalskiej 189
17. Berlin, 31 stycznia 1906. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie pierwszego czytania
wniesionego przez posła Alfreda von Hompescha i
towarzyszy projektu ustawy o wolności praktyk
religijnych 195
18. Berlin, 27 lutego 1907. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania projektów
ustaw o uchwaleniu budżetu Rzeszy, budżetu kolonii
oraz dodatku do budżetu Rzeszy na rok obrachunkowy
1907 198
19. Berlin, 5 marca 1907. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania projektów
ustaw o uchwaleniu budżetu Rzeszy i budżetu
kolonii na rok obrachunkowy 1907 oraz o dodatku do
budżetu Rzeszy na rok obrachunkowy 1907 203
20. Berlin, 8 maja 1907. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu przy okazji debaty nad
budżetem władz sądowniczych 205
21. Berlin, 10 maja 1907. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie debaty nad
budżetem Ministerstwa Wyznań, Szkolnictwa i Spraw
Medycznych 210
22. Berlin, 10 maja 1907. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego
Landtagu przy okazji debaty nad budżetem Ministerstwa
Wyznań, Szkolnictwa i Spraw Medycznych 212
23. Berlin, 10 grudnia 1907. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie pierwszego czytania projektu
ustawy o stowarzyszeniach, w połączeniu z obradami
nad XXIV raportem Komisji Petycyjnej 215
24. Berlin, 16 stycznia 1908. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie debaty nad interpelacją posła
Władysława Seydy i towarzyszy dotyczącą przedłożonego
przez rząd pruski w Izbie Deputowanych pruskiego
Landtagu projektu ustawy o środkach na rzecz
wzmocnienia niemczyzny w prowincjach Prus
Zachodnich i Poznańskiej, czyli tzw. ustawy
wywłaszczeniowej 222
25. Berlin, 30 stycznia 1908. Przemówienie wygłoszone
w Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
przyjętym przez Izbę Deputowanych projektem
ustawy o wzmocnieniu niemczyzny w prowincjach Prus
Zachodnich i Poznańskiej, a także nad poprawkami
rządowymi do projektu 226
26. Berlin, 27 lutego 1908. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad nad
sprawozdaniem IX Komisji z prac nad przyjętym przez
Izbę Deputowanych wraz z rządowymi poprawkami
projektem ustawy o środkach ku
wzmocnieniu niemczyzny w prowincjach Prus Zachodnich
i Poznańskiej 229
27. Berlin, 4 kwietnia 1908. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie drugiego czytania ustawy o
stowarzyszeniach 234
28. Berlin, 8 kwietnia 1908. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie trzeciego czytania ustawy o
stowarzyszeniach 240
29. Berlin, 23 stycznia 1909. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie obrad nad interpelacjami posła
Adolfa Albrechta i towarzyszy oraz posła Pawła
Brandysa i towarzyszy w sprawie stosowania w Rzeszy
Niemieckiej ustawy o stowarzyszeniach 243
30. Berlin, 17 marca 1909. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie debaty nad
ustawą o udostępnieniu środków na podwyżkę pensji
urzędniczych 248
31. Berlin, 10 grudnia 1909. Przemówienie wygłoszone
w Reichstagu w trakcie pierwszego czytania projektów
ustaw uchwalających budżet Rzeszy i budżet kolonii na
rok obrachunkowy 1910, dodatek do budżetu Rzeszy i
dodatek do budżetu kolonii na rok obrachunkowy 1909,
drugi dodatek do budżetu Rzeszy oraz drugi dodatek do
budżetu kolonii na rok obrachunkowy 1909 250
32. Berlin, 24 listopada 1910. Przemówienie
wygłoszone w Reichstagu w trakcie obrad nad
interpelacjami posła Adolfa Albrechta i towarzyszy
oraz posła Oskara von Normanna i towarzyszy w sprawie
wzrostu cen żywności 253
33. Berlin, 16 lutego 1912. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania projektów
ustaw o uchwaleniu budżetu Rzeszy oraz budżetu
kolonialnego na rok obrachunkowy 1912 256
34. Berlin, 5 lutego 1914. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie drugiego czytania budżetu Rzeszy
na rok 1914. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
Prawo o stowarzyszeniach i zgromadzeniach 259
CZĘŚĆ IV. Przemówienia wygłoszone w Izbie Panów pruskiego Landtagu i w Reichstagu w latach 1917–1918 265
1. Berlin, 2 marca 1917. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania projektu
ustawy o uchwaleniu budżetu Rzeszy oraz budżetu
kolonialnego na rok obrachunkowy 1917, w połączeniu z
pierwszym czytaniem projektów ustaw o kolejnych
wojennych wpłatach wyjątkowych Banku Rzeszy za rok
obrachunkowy 1916, o podniesieniu dodatku do podatku
wojennego, o zabezpieczeniu podatku wojennego, o
podatku węglowym, oraz o podatku od kolei osobowych i
towarowych 267
2. Berlin, 28 marca 1917. Przemówienie wygłoszone w
Izbie Panów pruskiego Landtagu w trakcie obrad
generalnych nad planem budżetu 270
3. Berlin, 20 lutego 1918. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania podpisanego
9 lutego 1918 w Brześciu Litewskim traktatu
pokojowego pomiędzy Niemcami, Austro-Węgrami,
Bułgarią i Turcją z jednej a Ukraińską Republiką
Ludową z drugiej strony, oraz tego samego dnia
podpisanego w Brześciu Litewskim niemiecko-
ukraińskiego protokołu dodatkowego do traktatu
pokojowego 272
4. Berlin, 19 marca 1918. Przemówienie wygłoszone w
Reichstagu w trakcie pierwszego czytania podpisanego
w Brześciu Litewskim w dniu 3 marca 1918 traktatu
pokojowego pomiędzy Niemcami, Austro-Węgrami,
Bułgarią i Turcją z jednej, a Rosją Radziecką z
drugiej strony, wraz z załącznikiem dotyczącym
Niemiec, oraz tego samego dnia podpisanego w Brześciu
Litewskim niemiecko-rosyjskiego protokołu dodatkowego
do traktatu pokojowego 278
5. Berlin, 10 kwietnia 1918. Przemówienie wygłoszone
w Izbie Panów pruskiego Landtagu przy okazji obrad
nad raportem Komisji Kolonizacyjnej 279
CZĘŚĆ V. Przemówienie wygłoszone w Sejmie Ustawodawczym w dniu 10 lutego 1919 roku 285
Warszawa, 10 lutego 1919. Przemówienie otwierające
pierwsze posiedzenie Sejmu Ustawodawczego 287
Bibliografia 305
Summary 318
Zusammenfassung 319
Spis ilustracji 320
Indeks osobowy 322
, 
, 
