System wspierania innowacyjności i konkurencyjności w Finlandii. Wnioski dla Polski

Przedmiotem niniejszej monografii jest specyfika konkurencyjności i innowacyjności
gospodarki Finlandii na tle jej otoczenia instytucjonalnego i uwarunkowań
historycznych. W publikacji zaprezentowano wybrane, najważniejsze aspekty i uwarunkowania
konkurencyjności tego kraju z odniesieniem do uwarunkowań polskich.
Celem autorów było nie tylko pokazanie specyfiki Finlandii, lecz także wskazanie,
na ile rozwiązania charakterystyczne dla tego kraju mogą być inspiracją dla Polski.
Dlaczego właśnie Finlandia? Dlaczego wybór padł akurat na to państwo? Jest to kraj
niewątpliwie w wielu wymiarach bardzo odmienny od Polski, chociaż paradoksalnie
jednocześnie można zauważyć istotne podobieństwa i elementy wspólne. Podobny
jest obszar (terytorium Finlandii obejmuje około 338 tys. km2, a Polski – około 312 tys.
km2), lecz Finlandia jest krajem o wiele słabiej zaludnionym (5,57 mln mieszkańców).
W wymiarze ekonomicznym jest natomiast dużo bardziej zaawansowana – produkt
krajowy brutto per capita Finlandii to około 49 tys. USD, a więc ponad trzykrotnie więcej
niż w przypadku Polski. Gospodarka zdominowana jest przez sektor usług i nowoczesny
przemysł. Finlandię cechują w porównaniu z Polską nieco trudniejsze warunki
naturalne, zwłaszcza chłodniejszy klimat (dotyczy to głównie północy kraju) oraz zdecydowanie
niższa gęstość zaludnienia.
Tradycja Finlandii – pomimo daleko posuniętej sekularyzacji – zakorzeniona jest
w protestantyzmie w wersji luterańskiej. Polska ma z kolei większą historyczną tradycję
niepodległościową, zdominowaną przez katolicyzm. Co ciekawe, oba kraje były przez
cały wiek XIX zależne politycznie od innych – Polska od mocarstw zaborczych, a Finlandia
najpierw od Szwecji, później zaś od Rosji, przy czym zależność ta w przypadku
Finlandii wiązała się z dość dużym zakresem autonomii, natomiast w Polsce kwestia
autonomii była o wiele bardziej złożona i skomplikowana. W przypadku obu krajów
można więc mówić o znacznej historycznej zależności od Rosji, chociaż wydaje się,
że Finom bardziej niż Polakom udało się utrwalić swoją autonomię oraz zainicjować
jeszcze w warunkach zależności od cara szereg nowoczesnych reform społecznych. Tradycja
polska to w dużej mierze połączenie dziedzictwa szlacheckiego i chłopskiego.

W Finlandii zawsze dominowała tradycja chłopska i mieszczańska, aczkolwiek obecny
był i wciąż jest wątek arystokracji szwedzkiej (choćby przypadek fińskiego bohatera
narodowego, marszałka i późniejszego prezydenta Carla Gustafa Mannerheima).
Odzyskanie niepodległości w wyniku I wojny światowej było dla obu państw i narodów
ogromnym wyzwaniem, ale i szansą. Polska i Finlandia były wówczas krajami na tle
reszty Europy stosunkowo ubogimi i na swój sposób peryferyjnymi. Okres międzywojenny
to dla obu państw czas budowy podstaw niepodległego bytu i prób modernizacji.
Ogromnym wyzwaniem zarówno dla Finlandii, jak i dla Polski była II wojna światowa
oraz towarzysząca jej w przypadku Finlandii wojna zimowa i wojna kontynuacyjna.
Lata powojenne to okres zależności obu krajów od ZSRR, chociaż niewątpliwie w przypadku
Finlandii była ona dużo bardziej ograniczona i mniej dotkliwa. Ponadto kraj ten
był w stanie zachować i rozwinąć instytucje demokratyczne, rynkowe i wolnościowe.
Przemiany
lat 90. XX w. i późniejsze, zwłaszcza upadek i rozpad ZSRR, stworzyły Finlandii
i Polsce oraz wielu innym państwom nowe warunki i szanse, choć połączone
to było z poważnymi wyzwaniami. Oba kraje na swój sposób im sprostały, przy czym
wydaje się, że w przypadku Finlandii było to łatwiejsze i dało znakomite efekty. Wielkim
wyzwaniem, ale i szansą dla Finlandii było również wstąpienie do Unii Europejskiej
(UE) oraz zdecydowane postawienie na gospodarkę opartą na wiedzy (Wierzbołowski,
2003, s. 70). Co więcej, Finlandia od dawna współpracuje w ramach grupy krajów skandynawskich
tworzących Radę Nordycką. Należy też wspomnieć o znaczeniu i rozwoju
relacji z odzyskującymi w latach 90. XX w. niepodległość republikami bałtyckimi:
Litwą, Łotwą, a zwłaszcza Estonią.
Finlandia to przede wszystkim kraj wyróżniający się na tle Europy i świata wysoką
konkurencyjnością i innowacyjnością gospodarki, czego przejawem jest zajmowanie
czołowych miejsc w zdecydowanej większości rankingów międzynarodowych1. Wyróżnia
się także wysokim poziomem wykształcenia, jakością szkolnictwa oraz – szerzej –
kapitału ludzkiego i społecznego. Wielu autorów zwraca uwagę na wysoką jakość
instytucji formalnych i nieformalnych, poziom zaufania społecznego i wysoką jakość
polityki społecznej. Finlandię cechuje też interesująca i specyficzna dla Skandynawii
synteza rozwiązań wolnorynkowych oraz rozsądnego, umiarkowanego interwencjonizmu
państwowego, rozwijających się w warunkach dość zaawansowanego dialogu
społecznego, co jest typowe dla krajów nordyckich oraz ich specyficznej kultury politycznej
i korporacyjnej.
Symbolem wielkiego (a zarazem niestety częściowo przejściowego i nie do końca
konsekwentnie zrealizowanego) sukcesu ekonomicznego, technologicznego i biznesowego
Finlandii stała się w pewnym momencie firma Nokia, specjalizująca się początkowo
w produkcji drewna i kaloszy. Była ona pod koniec lat 90. XX w. światowym
liderem w zakresie telefonii komórkowej i nowoczesnych technologii, lecz nie doceniła
rewolucji wywołanej przez smartfony. Mniej znanym przykładem dokonań tego
kraju są inne instytucje oraz organizacje publiczne i prywatne (m.in. omówiony bardziej
szczegółowo w niniejszej monografii Narodowy Fundusz Badań i Rozwoju Sitra).
Zarówno ja, jak i moi studenci jesteśmy w znacznym stopniu zainspirowani dokonaniami
naszych partnerów z Finlandii oraz przygotowanymi przez nich opracowaniami
i raportami. Ich podejście do konkurencyjności i innowacyjności oraz kwestii
ekonomicznych, filozoficznych, społecznych i etycznych wydaje się bardzo interesujące.
Wszystko to powoduje, że warto zainteresować się fenomenem tego kraju oraz
rozważyć, czy i na ile fińskie rozwiązania mogłyby sprawdzić się w Polsce oraz jakie
są szanse i ograniczenia w tym zakresie.