EKONOMIA INSTYTUCJONALNA Zarys teorii i jej wymiar praktyczny

Ekonomia instytucjonalna to szybko rozwijający się nurt, który podejmuje wiele ważnych dla współczesnych gospodarek zagadnień. Na jej dorobek składają się prace ekonomistów zajmujących się m.in. problematyką: praw własności, kosztów trans-akcyjnych, teorii agencji, teorii kontraktów, historii gospodarczej, ekonomicznej analizy prawa, teorii wyboru publicznego czy ekonomii konstytucyjnej. Ich podejście charakteryzuje się tym, że - w odróżnieniu od ekonomii neoklasycznej - nie uznają oni otoczenia instytucjonalnego za dane, ale czynią je przedmiotem badań i analizują jego wpływ na działania ekonomiczne . Wśród badaczy tych można wymienić liczne nazwiska - od prekursorów tradycyjnej ekonomii instytucjonalnej: T. Veblena, W. Mitchella i J.R. Commonsa, po ekonomistów z nurtu nowej ekonomii instytucjonalnej: R. Coase'a, D.C. Northa, A. Alchiana, H. Demsetza, O.E. Williamsona, E. Ostrom, O. Harta, B. Holmstroma. Osiągnięcia wielu z nich wyróżnione zostały Nagrodą Nobla w dziedzinie ekonomii. Także w Polsce stopniowo wyłonił się krąg naukowców zajmujących się badaniem instytucji. Są wśród nich m.in. L. Balcerowicz, J. Boehlke, B. Borkowska, T. Dołęgowski, J. Godłów-Legiędź, E. Gruszewska, B. Klimczak, M. Lisowska, S. Rudolf, A. Słomka-Gołębiowska, M. Ratajczak, W. Stankiewicz, Z. Staniek, J. Wilkin i A. Ząbkowicz.

Na polu ekonomii instytucjonalnej można szukać odpowiedzi na wiele pytań dotyczących gospodarowania, nadal jednak, mimo postępu w tym zakresie, możliwość udzielenia na nie odpowiedzi jest hamowana m.in. przez niezgodności definicyjne, słabą dojrzałość metodologiczną i ograniczony materiał z badań empirycznych.

Celem publikacji jest przybliżenie czytelnikom tej szybko rozwijającej się dziedziny ekonomii oraz krytyczno-poznawcza analiza jej dorobku. W pracy uporządkowano najważniejsze teorie tego nurtu, podano ich syntezę oraz wskazano ich praktyczne wykorzystanie. Pokazano też złożoność i spektrum zastosowania ekonomii instytucjonalnej.

Wyjaśniono czym są instytucje, jakie mają znaczenie dla podmiotów i całych gospodarek oraz czym charakteryzuje się podejście do ich analizy. Przedstawiono najważniejsze teorie ekonomii instytucjonalnej i istotne zagadnienia, do których badania jest ona wykorzystywana. Nacisk położono na nową ekonomię instytucjonalną, choć znajdują się tu odwołania także do wcześniejszego, tradycyjnego podejścia.

Ekonomia instytucjonalna ciągle się zmienia, wiele kwestii jest doprecyzowywanych, ale też wiele pozostaje jeszcze niejasnych. Nie udało się dotąd wypracować powszechnie akceptowanych definicji wielu podstawowych nawet pojęć, choćby samych "instytucji". Pokazuje to jak wiele problemów stoi przez ekonomistami, ale też jak bardzo złożony jest ten nurt. Trudności w dokładnym wyjaśnieniu i zdefiniowaniu instytucji wiążą się z tym, że dotyczą one tak różnorodnych sytuacji i obszarów codziennego życia . Ludzie nieustannie podejmują decyzje o mniejszym bądź większym znaczeniu i wchodzą w interakcje z innymi podmiotami. Wszystko to dzieje się w ramach pewnych zasad. Obok indywidualnych podmiotów funkcjonują przedsiębiorstwa, organizacje, urzędy państwowe itp., którym ramy działania także wyznaczają instytucje.

Zagadnienia, które wyjaśniane są na gruncie ekonomii instytucjonalnej, można znaleźć na co dzień wokół nas. W publikacji przedstawione zostały więc liczne przykłady z codziennego życia, które pokazują, co mówi na ich temat ten nurt, jak je wyjaśnia i jak pozwala rozwiązać problemy. Ekonomia instytucjonalna próbuje udzielać odpowiedzi na wiele różnorodnych pytań i dzięki jej dorobkowi można inaczej spojrzeć na świat i dostrzec w niej dobre wyjaśnienia czy rozwiązania obserwowanych problemów. Ten praktyczny kontekst opisywanych zagadnień ma pokazać, że teorie ekonomii instytucjonalnej potrafią być bardzo użyteczne w poznaniu i zrozumieniu otaczającej nas rzeczywistości.

Publikacja skierowana jest do pracowników naukowych zajmujących się naukami ekonomicznymi i społecznymi. Może ona zachęcić czytelników do dalszego, bardziej szczegółowego zgłębiania teorii ekonomii instytucjonalnej oraz stanowić inspirację do ich wykorzystania w pracach badawczych z dziedziny nauk społecznych. Dzięki temu, że publikacja opisuje najważniejsze koncepcje teoretyczne ekonomii instytucjonalnej, dostarcza informacji o klasycznych źródłach literaturowych, może wskazywać drogę do dalszych pogłębionych analiz. Jednocześnie dzięki temu, że dostarcza kompleksowej wiedzy na temat ekonomii instytucjonalnej, może służyć jako podręcznik dla studentów ekonomii, zarządzania, czy też innych kierunków nauk społecznych.

Niewątpliwie nie jest możliwe zebranie w jednym miejscu wyczerpujących informacji o wszystkich zagadnieniach poruszanych przez ekonomię instytucjonalną i wyjaśnienie wszystkich potencjalnych problemów czy zastosowań analizowanych kwestii w praktyce. W publikacji zgromadzone zostały najważniejsze tematy, które pozwolą zrozumieć podejście ekonomii instytucjonalnej i zachęcą do dalszego pogłębiania szczególnie interesujących dla czytelników obszarów. Przedstawione zostały one w 10 rozdziałach.

W rozdziale 1 wyjaśniono czym jest ekonomia instytucjonalna i jaki jest obszar jej badań. Dokonano tu opisu podejścia ekonomii instytucjonalnej do analiz i wskazano różnice w odniesieniu do ekonomii neoklasycznej. Pokazano czym są instytucje, jak się kształtują, jaką odgrywają rolę w gospodarce, kiedy działają dobrze i dlaczego ich analizowanie jest tak istotne.

Rozdział 2 ma na celu przedstawienie dorobku najważniejszych przedstawicieli tradycyjnej ekonomii instytucjonalnej - Thorsteina Veblena, Wesleya Mitchella i Johna R. Commonsa, wskazanie cech wspólnych ich teorii oraz porównanie ich z podejściem nowej ekonomii instytucjonalnej.

Kolejnych pięć rozdziałów poświęconych zostało głównym teoriom nowej ekonomii instytucjonalnej.

W rozdziale 3 omówiona została teoria kontraktów. Wyjaśniono w nim czym są kontrakty, jakie są ich rodzaje, czym się charakteryzują, jakie problemy wiążą się z ich zawieraniem i jak można radzić sobie z nimi w praktyce.

W rozdziale 4 przedstawiono bardzo dziś popularną koncepcję kosztów transakcyjnych. Na wstępie pokazano czym są koszty transakcyjne, co jest dla nich charakterystyczne i jakie są ich rodzaje. Następnie omówiono koncepcję kosztów transakcyjnych w ujęciu jej głównego twórcy Olivera E. Williamsona i wyjaśniono jak kształtowanie kosztów transakcyjnych wpływa na organizację transakcji.

Rozdział 5 zawiera omówienie teorii praw własności, w tym wyjaśnienie istoty praw własności, znaczenia ich regulowania oraz prezentację podstawowych form, czyli własności prywatnej, wspólnej i państwowej. Przedstawiono w nim też popularne Twierdzenie Coase'a związane z kształtowaniem praw własności.

W rozdziale 6 także skupiono się na własności, tym razem jednak przede wszystkim wspólnej. Wyjaśniono w nim jak wygląda zarządzanie wspólnymi dobrami i czy zawsze musi przy tym dojść do "tragedii wspólnego pastwiska".

Rozdział 7 przedstawia teorię agencji, która odnosi się do często występujących w gospodarce relacji. Opisano w nim na czym polegają relacje agent-pryncypał, kiedy powstają, co jest dla nich charakterystyczne i jak ograniczać związaną z nimi nieefektywność.

W rozdziale 8 pokazano jak ekonomia instytucjonalna postrzega przedsiębiorstwo, jego powstawanie i działanie. Znalazły się w nim odwołania przede wszystkim do koncepcji kosztów transakcyjnych, ale też do teorii kontraktów, agencji i praw własności.

Tematem rozdziału 9 są zmiany instytucji. Wyjaśniono w nim dlaczego instytucje podlegają zmianom, kiedy są one efektywne i jak podchodzi do nich nurt ewolucyjny oraz dwóch ekonomistów zajmujących się tym tematem - Douglas C. North i Masahiko Aoki. Dokonano też krótkiego opisu problemów napotykanych przy nagłych zmianach instytucji, jakie miały miejsce podczas transformacji gospodarek socjalistycznych w kapitalistyczne.

W rozdziale 10 przeanalizowano od czego zależy poziom rozwoju krajów. Wyjaśniono w nim w jaki sposób instytucje przyczyniają się do wzrostu lub go hamują oraz jakie instytucje odgrywają tu ważną rolę. Scharakteryzowano też dwie koncepcje wykształcania ładu, tj. ładu spontanicznego i stanowionego.

Zagadnienia, którym poświęcona jest publikacja, pozwolą czytelnikom lepiej poznać ekonomię instytucjonalną i przedstawią nowe wyjaśnienie dla praktycznych problemów napotykanych w codziennym życiu.

Na zakończenie chciałabym podziękować za wsparcie przy przygotowywaniu tej publikacji prof. dr. hab. Romanowi Sobieckiemu - Dziekanowi Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie i Dyrektorowi Instytutu Rynków i Konkurencji w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie oraz prof. dr hab. Małgorzacie Poniatowskiej-Jaksch - Zastępcy Dyrektora Instytutu - za zawsze wartościowe uwagi. Dziękuję też całemu zespołowi Instytutu Rynków i Konkurencji za bardzo dobrą współpracę.

Podziękowania kieruję również do recenzentów mojej pracy - prof. dr hab. Aliny Daniłowskiej oraz prof. dr. hab. Ryszarda Katy, których cenne i życzliwe uwagi pozwoliły nadać jej ostateczny kształt.