EKONOMICZNE I SPOŁECZNE SKUTKI NOWYCH TECHNOLOGII

Każda kolejna rewolucja przemysłowa przynosi zarówno nowe szanse, jak i wyzwania. W pierwszym przypadku należy zwrócić uwagę na możliwość zastosowania coraz bardziej zaawansowanych technologii oraz związane z tym zwiększanie efektywności produkcji dóbr i usług, w drugim natomiast - na tak szybkie dostosowanie gospodarki do nowych warunków działania, by mogła ona czerpać profity z wprowadzania nowych rozwiązań. Wymaga to jednak nie tylko zmian w infrastrukturze, ale przede wszystkim odpowiedniego przygotowania pracowników. Kapitał ludzki w gospodarce 3.0, a szczególnie 4.0, staje się niezwykle ważnym czynnikiem, ułatwiającym lub ograniczającym możliwości zastosowania nowych rozwiązań.

Dodatkowe wyzwanie dla gospodarki i społeczeństwa stanowi skracający się odstęp czasu między kolejnymi etapami przemian industrialnych. Okres, jaki upłynął od poprzedniej do obecnej rewolucji przemysłowej, okazuje się na tyle krótki, że w wielu krajach, nawet stosunkowo wysoko rozwiniętych, niemożliwe okazało się pełne zastosowanie wszystkich najnowszych technologii, podczas gdy zdążyły już pojawić się kolejne, jeszcze bardziej zaawansowane technologicznie rozwiązania. Zapewne jedną z przyczyn tego zjawiska - poza czynnikami natury finansowej - jest bariera edukacyjna, ograniczająca możliwości powszechnego wprowadzania nowych, dosłownie rewolucyjnych, rozwiązań. W rezultacie zmiana struktury zatrudnienia następuje zbyt wolno i dochodzi do napięć na rynku pracy.

Mimo sieci powiązań gospodarczych i finansowych o zasięgu światowym każdy kraj musi liczyć się z konsekwencjami rewolucji przemysłowej. W przypadku rewolucji 4.0, jakościowo znacznie różniącej się od poprzednich, na znaczeniu zyskuje problem niedostosowania gospodarki do współcześnie stawianych wymagań. Poszczególne kraje nie mają praktycznie możliwości uprzedniego przygotowania się do nadchodzących niespodziewanie zmian. Tempo dokonujących się przeobrażeń dyktują procesy globalizacyjne i międzynarodowe koncerny, wobec czego nawet najsilniejsze gospodarki są coraz częściej stawiane wobec faktów dokonanych - stają się bardziej odbiorcami niż współtwórcami zmian. W rezultacie, chcąc dostosować gospodarkę do obecnych wymagań rynkowych, poszczególne kraje sięgają po instrumenty znane im z przeszłości, lecz nie zawsze adekwatne do bieżących uwarunkowań. Utrudnia to implementację nowych technologii i rozwój dalszych sektorów gospodarki.

Szczególnego znaczenia nabiera w związku z tym problem innowacyjności. Nowe rozwiązania oraz umiejętność ich powszechnego zastosowania w znacznym stopniu decydują o sukcesie gospodarki. Dotyczy to w dużej mierze technologii informacyjno-komunikacyjnych. Szybkie tempo ich rozwoju sprawia, że często nie nadąża za nimi prawo. Stwarza to niebezpieczeństwo niekontrolowanego zbierania danych i informacji o zachowaniach podmiotów gospodarczych, a nawet pojedynczych klientów. Ryzyko takie obejmuje nie tylko sektor bankowy i politykę fiskalną, ale też praktycznie cały obszar wymiany gospodarczej. W następstwie zmian w sposobach produkcji i dostarczania dóbr i usług trudniejsze staje się też zidentyfikowanie tych obszarów gospodarki, które powinny podlegać opodatkowaniu. Grozi to powstaniem swego rodzaju nowej szarej strefy.

Należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden element związany z rewolucją 4.0, a mianowicie zagrożenie wzrostem dysproporcji w rozwoju gospodarczym między poszczególnymi regionami świata oraz w ich obrębie. Swoista renta dla spóźnialskich traci na znaczeniu. Rośnie natomiast ryzyko zwiększenia różnic w poziomie rozwoju oraz utrwalenia podziału między krajami stosującymi nowe technologie informacyjno-komunikacyjne (ICT) i rozwijające związane z nimi usługi a krajami wykorzystującymi stare i często niesprzyjające środowisku naturalnemu rozwiązania technologiczne. Na szczególne zainteresowanie zasługuje w tym przypadku rynek finansowy, na którym obrót instrumentami pochodnymi osiąga coraz większe rozmiary, przyczyniając się pośrednio do powstania kolejnego kryzysu finansowego.

Dalszy rozwój świata finansów determinowany jest przede wszystkim uwarunkowaniami instytucjonalnymi i społecznymi. Kluczową rolę odgrywa w tym procesie także rewolucja cyfrowa. Z roku na rok nowoczesne technologie mają coraz większy wpływ na funkcjonowanie rynków finansowych, w tym banków. Stopień innowacyjności banków działających w Polsce, na tle innych państw Unii Europejskiej, jest przy tym wyjątkowo wysoki. Pamiętać należy jednocześnie, że w omawianym obszarze "wyścig" podmiotów w zakresie coraz większej innowacyjności trwa bez przerwy i w sposób ciągły trzeba dbać o utrzymanie, a przede wszystkim polepszanie pozycji konkurencyjnej.

Podmioty funkcjonujące w obszarze nowych technologii, takie jak np. Google, Apple, Facebook czy Amazon, kształtują często wzorce zachowań klientów, co ma przełożenie także na konsumentów usług finansowych. Kluczowe jest zatem zdobycie przez instytucje finansowe umiejętności w zakresie analityki Big Data. Wyzwanie to dotyczy m.in. banków. W przeciwnym razie istnieje ryzyko przejęcia znaczących segmentów rynków usług finansowych przez podmioty niefinansowe. To zaś generuje także nowe wyzwania dla instytucji sieci bezpieczeństwa finansowego, w tym instytucji nadzoru nad poszczególnymi segmentami rynku finansowego.

Innowacje technologiczne dotykające, w sposób bezpośredni lub pośredni, podmioty współpracujące z instytucjami finansowymi przekładają się także na zmiany w zakresie oceny poszczególnych rodzajów ryzyka. Przykładowo wdrożenie nisko- emisyjnych technologii w energetyce wpływa na ocenę ryzyka kredytowego, a tym samym pozycję ratingową instrumentów dłużnych. Jest to szczególnie istotne z punktu widzenia nie tylko podmiotów rynku finansowego, ale także gospodarek, zwłaszcza wysokoemisyjnych. Zmiany te są zaś wywołane m.in. wzrostem świadomości społecznej.

Człowiek i jego wiedza na temat dokonujących się przemian to kluczowe czynniki w procesie wdrażania nowych technologii. Szczególną rolę odgrywają w tym przypadku twórcy i zarządzający startupami. Jedną z głównych przeszkód, jakie napotykają oni w swojej działalności, są bariery finansowe. Należy rozpatrywać je od strony zarówno podażowej, jak i popytowej. Obecne rozwiązania fiskalne, jak chociażby zachęty podatkowe, nie stanowią ponadto istotnego bodźca do rozwoju tej grupy innowacyjnych podmiotów.

Dużym wyzwaniem jest także odnalezienie się człowieka w świecie nowoczesnych technologii, coraz bardziej dominujących chociażby w kanałach dystrybucji produktów i usług finansowych. Ochrona klienta instytucji finansowych jest w tym przypadku kluczowa. Stwierdzić należy przy tym, że regulacje prawne nie zabezpieczą klientów w pełni przed ryzykiem. Podobnie zresztą regulacje bankowe nie są w stanie całkowicie uchronić kredytobiorców przed ryzykiem kredytowym, stopy procentowej czy walutowym, jeśli nie będą oni rozumieli fundamentalnych zasad zarządzania finansami osobistymi. Nowe technologie niosą zaś za sobą także nowe rodzaje ryzyka, takie jak kradzież tożsamości czy suboptymalne decyzje konsumentów na rynku finansowym. Zwiększanie świadomości społecznej i edukacja finansowa społeczeństwa powinny być zatem jednymi z kluczowych sposobów zmniejszania ryzyka finansowego w życiu człowieka.

Nowe technologie, szczególnie z zakresu ICT, zmieniają nie tylko sferę gospodarki i finansów, ale mają także istotny wpływ na życie społeczne i kształtowanie polityki publicznej. Podobnie jak wcześniejsze przemiany technologiczne, również cyfryzacja i innowacje technologiczne zmieniają nasz sposób życia i współtworzą model funkcjonowania sfery publicznej.

Transformacja cyfrowa 4.0 niesie za sobą wiele nowych możliwości i wyzwań, ale może przyczynić się też do wystąpienia niekorzystnych zjawisk. Wraz z rozwojem technologii ICT, w tym głównie Internetu, a także powstaniem i upowszechnianiem sztucznej inteligencji, Internetu rzeczy (IoT), rozszerzonej rzeczywistości, wszech-obecnej łączności (hyperconnectivity), automatyzacji, aplikacji, chmur obliczeniowych (cloud computing), blockchain itp. rozwiązań zmienia się dotychczasowy model życia społecznego.

Zmiany te mają charakter dość radykalny, niemal wywrotowy, co sprzyja powstawaniu nowych zjawisk społecznych oraz inicjuje dalsze przeobrażenia w tym zakresie. Różne dziedziny życia społecznego, politycznego i gospodarczego już podlegają transformacji, która z biegiem lat będzie przyspieszać. Jej skutki widoczne są niemal we wszystkich sferach: ochronie zdrowia, edukacji, zatrudnieniu, mieszkalnictwie i architekturze, komunikacji, transporcie, energetyce, przestrzeni miejskiej, a także w relacjach międzyludzkich i życiu codziennym.

Przykładem może być rynek pracy, gdzie dochodzi do głębokich przeobrażeń. Część ekspertów przewiduje, że rozwój i upowszechnienie nowych technologii ICT zmieniły rynek pracy i spowodowały likwidację niektórych zawodów i miejsc zatrudnienia . Najnowsze badania wskazują jednak, że wiąże się to jednocześnie z powstaniem nowych profesji. Upowszechnienie ICT już teraz wymusza procesy adaptacyjne w odpowiedzi na pojawiające się wyzwania, a tym samym przyczynia się do tworzenia nowych form zatrudnienia . Według danych z raportu McKinseya do 2030 r. rozwój nowych technologii doprowadzi w skali globalnej do powstania 20-50 mln nowych miejsc pracy, co zrekompensuje straty odczuwane przez przedstawicieli tych zawodów, które zniknęły w efekcie cyfryzacji i robotyzacji. Rozwój ICT przyczynia się także do wzrostu dochodów ludzi i ich konsumpcji, szczególnie w krajach rozwijających się. Globalna konsumpcja zwiększy się w latach 2015-2030 o 23 bln USD, w czym największy udział będzie miała rosnąca klasa konsumentów w gospodarkach wschodzących . Zmieni się także model wydatków, co wpłynie na powstanie nowych miejsc pracy w dziedzinie spędzania wolnego czasu, turystyki, usług finansowych i telekomunikacyjnych, opieki zdrowotnej i edukacji.

Skutki dynamicznego rozwoju technologii ICT widoczne są m.in. w polityce ochrony zdrowia. Coraz powszechniejsze stosowanie innowacji technologicznych w sektorze medycznym umożliwiło wydłużenie życia ludzi i ograniczenie ich zachorowalności, co przekłada się także na skuteczniejszą profilaktykę zdrowotną i poprawę jakości życia. Ma to szczególne znaczenie w przypadku przeciwdziałania współczesnym chorobom cywilizacyjnym, głównie kardiologicznym, onkologicznym i dietozależnym. Rozwój medycyny personalizowanej, wykorzystującej najnowsze osiągniecia technologiczne, tworzenie sieci telemedycznych czy informatyzacja usług w tym sektorze pozwalają na zapewnienie bardziej efektywnej opieki medycznej, ale przede wszystkim zwiększają szanse na przeżycie wielu pacjentów i poprawę ich stanu zdrowia. Niezwykle obiecujące jest też zastosowanie blockchain w zakresie kontroli leków, w badaniach klinicznych i naukowych, a także w promocji zdrowia i ograniczaniu kosztów zarządzania w placówkach medycznych. Mimo iż tego rodzaju innowacje znajdują się dopiero w fazie eksperymentalnej, to efekty ich wdrażania są niezwykle zadowalające.

Kolejny obszar, w przypadku którego innowacje technologiczne odgrywają istotną rolę, stanowi polityka energetyczna. W Unii Europejskiej rozpoczęła się już transformacja energetyczna, która ma cechy rewolucji, gdyż dogłębnie i dynamicznie zmienia model wytwarzania i użytkowania energii, głównie elektrycznej. Nowe rozwiązania technologiczne pozwalają na skokowy rozwój energii ze źródeł odnawialnych (OZE), w tym przede wszystkim energii słonecznej, wiatrowej, morskiej i geotermalnej. Transformacja energetyczna oparta na OZE zmierza nie tylko do przeciwdziałania negatywnym skutkom zmian klimatycznych, ale także do zwiększenia niezależności państw członkowskich UE od importu paliw kopalnych z regionów niestabilnych politycznie i tym samym wzrostu bezpieczeństwa energetycznego oraz ukształtowania prosumenckiego i obywatelskiego modelu energetyki.

Niebagatelne znaczenie mają także nowe technologie w zakresie kształtowania architektury mieszkaniowej i gospodarki przestrzennej. Jest to szczególnie ważne w kontekście tworzenia gospodarki o obiegu zamkniętym (circular economy), zrównoważonej i ekologicznej, służącej trwałemu i stabilnemu rozwojowi społecznemu.

Korzystanie z technologii ICT, szczególnie Internetu, skraca odległości czasowe i przestrzenne, prowadzi do powstania społeczeństwa sieci i społeczeństwa informacyjnego o bardziej spłaszczonej strukturze społecznej. Dostęp do Internetu wiąże się z operowaniem w innej przestrzeni, która uczy nowego sposobu myślenia i postrzegania rzeczywistości, posługiwania się nowymi kategoriami poznawczymi, współtworzenia nowych form interakcji, kształtowania tożsamości i wspólnot. Internet odgrywa ogromną rolę w rozprzestrzenianiu informacji oraz skupianiu osób w jednym miejscu, którym jest sfera wirtualna. Upowszechnienie technologii ICT umożliwia większą aktywność i zaangażowanie społeczne w sferze publicznej. Obserwowana w ostatnich latach zwiększona mobilizacja obywateli w postaci oddolnych ruchów społecznych, w tym licznych protestów i manifestacji, wskazuje na rosnące zainteresowanie obywateli współdecydowaniem politycznym i kontestację tradycyjnych form demokracji przedstawicielskiej. Rewolucja cyfrowa oferuje nowe formy partycypacji obywatelskiej, które są niskokosztowe, egalitarne i łatwe w użyciu. Wielu badaczy wskazuje na pozytywny wpływ ICT na zaangażowanie obywatelskie, mobilizację oddolną i tworzenie e-demokracji, w tym m.in. rozwój wiedzy politycznej, większą świadomość interesów, dyskusje i głosowanie, a także zwiększenie jawności i przejrzystości procesów decyzyjnych .

Rozwój ICT niesie ze sobą określone ryzyko związane z niemal nieograniczonym i często niekontrolowanym przepływem informacji, wykorzystaniem danych, nierzadko wrażliwych, przez niepowołane do tego ośrodki, w tym korporacje transnarodowe, i ich nadmierną kontrolę. Współcześnie informacje stały się niezwykle cennym dobrem podlegającym wymianie handlowej, co przełożyło się na poważne zagrożenia związane z ich nieetycznym czy nawet bezprawnym wykorzystaniem. W tej sytuacji pojawiają się postulaty dotyczące większego zaangażowania instytucji publicznych w ochronę obywateli i konsumentów przed negatywnymi konsekwencjmi dynamicznie rozwijającego się kapitalizmu 4.0.

Według Banku Światowego mamy obecnie do czynienia z rewolucją 4.0, która, mimo oddziaływania na światową skalę, nie zachodzi jednak we wszystkich regionach, krajach i grupach społecznych. Jedną z najpoważniejszych negatywnych konsekwencji rozwoju ICT jest reprodukcja dotychczasowych nierówności społecznych oraz powstanie nowych form wykluczenia społecznego (digital divide) i tzw. luki cyfrowej. Mimo dynamicznego rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych istnieją regiony i grupy społeczne, które z różnych powodów nie mają do nich dostępu i/lub nie posiadają niezbędnych umiejętności cyfrowych i świadomości potencjalnych korzyści. E-wykluczenie i luka cyfrowa występują nie tylko w krajach słabo rozwiniętych, w odległych regionach świata, ale także w Europie. Według danych Komisji Europejskiej Polska jest jednym z najsłabiej rozwiniętych pod względem cyfryzacji państw w UE. Ze względu na wartość indeksu gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego (DESI) zajmujemy 25. miejsce w Unii , co jest traktowane jako jedna z głównych barier wzrostu naszej konkurencyjności i rozwoju. Technologie ICT ze względu na powszechność zastosowania zmieniają nasze życie dogłębnie, chociaż często niezauważalnie. Z uwagi na dynamikę oraz skalę zmian refleksja badawcza nad wpływem innowacji technologicznych jest wciąż niewystarczająca.

Przygotowując prezentowaną monografię, redaktorzy kierowali się chęcią przedstawienia wielowymiarowej analizy konsekwencji wynikających z wdrażania nowych technologii zarówno w sferze gospodarczej czy finansach, jak i w wybranych modelach polityki publicznej czy życiu społecznym. Takie podejście pozwala nie tylko dostrzec problemy w różnych aspektach życia gospodarczego i społecznego, ale także wskazać na istotne przemiany, z jakimi mamy obecnie do czynienia. Publikacja składa się z trzech części. W pierwszej z nich zaprezentowano analizy dotyczące konsekwencji rozwoju i upowszechnienia nowych technologii w sferze gospodarki i próbę odpowiedzi na pytanie o zakres, skalę i charakter tego wpływu. W części drugiej refleksji poddane zostały kwestie zastosowania innowacji technologicznych w sektorze finansów, głównie w bankowości, oraz próba określenia szans i wyzwań z tym związanych. Część trzecia zawiera rozważania nad wpływem nowych rozwiązań technologicznych, głównie z zakresu aktywizacji i mobilizacji społecznej, na wybrane dziedziny polityki publicznej oraz życie społeczne, a także omówienie potencjalnych szans i zagrożeń z tego wynikających.

Wierzymy, że przedkładana Czytelnikowi publikacja będzie stanowić ważny głos w dyskusji nad konsekwencjami rewolucji przemysłowej 4.0 dla Polski.

Piotr Błędowski

Urszula Kurczewska

Małgorzata Zaleska