RÓŻNE OBLICZA TRANSFORMACJI W POLSCE I NA ŚWIECIE Aspekty społeczne, gospodarcze i polityczne

Współczesny świat stoi w obliczu głębokich zmian. Kryzys klimatyczny, wyczerpywanie się zasobów przyrodniczych, rosnące nierówności dochodowe, majątkowe, w dostępie do czystego powietrza, opieki zdrowotnej, wzrost napięć w wymiarze międzynarodowym czy globalna pandemia COVID-19 to najbardziej widoczne oznaki, że dotychczasowy model społeczno-ekonomiczny jest niemożliwy do utrzymania. Przynajmniej od czasu globalnego kryzysu finansowego z 2008 r. żyjemy w okresie interregnum - momencie załamania starego porządku, z którego nie wyłonił się jeszcze nawet zarys przyszłego modelu. Niepokojące jest to, że czas pozwalający na uniknięcie kaskadowych efektów zmian klimatycznych wydaje się szybko kończyć. Transformacja - rozumiana jako głęboka, radykalna i nieliniowa zmiana, dotykająca niemal wszystkich wymiarów życia społecznego zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym - wydaje się koniecznością. Dotychczas w Polsce większość badań nad transformacją koncentrowała się na tzw. Transformacji systemowej - przejściu od gospodarki centralnie kierowanej do gospodarki rynkowej i równoczesnej zmianie systemu politycznego z autorytarnego na demokratyczny. Symbolicznym zwieńczeniem tego procesu była akcesja Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Przed rokiem obchodziliśmy trzydziestolecie rozpoczęcia tak rozumianej transformacji lub tranzycji. Drugie pojęcie wydaje się bliżej odzwierciedlać naturę tego procesu, aczkolwiek relacje między pojęciami transformacji i tranzycji są wielowymiarowe i niekoniecznie opozycyjne. Tranzycję można postrzegać jako przejście od stanu A do stanu B, natomiast transformację jako zmiany, których rezultat jest jeszcze nieokreślony lub których skutków nie da się jednoznacznie przewidzieć. W takim ujęciu tranzycja dobrze nadaje się do opisu zmian zachodzących w Polsce i w regionie Europy Środkowej i Wschodniej po 1989 r., natomiast pojęcie transformacji lepiej oddaje naturę zmian czekających współczesny świat. Nie ulega wątpliwości, że dokładne i wnikliwe opisanie czekającej nas transformacji jest zadaniem wykraczającym poza możliwości pojedynczego zespołu badawczego.

Niniejsza monografia jest zaledwie przyczynkiem, w którym młodzi badacze - doktoranci oraz jedna doktor - z czterech polskich ośrodków naukowych dogłębnie analizują różne aspekty zmian zachodzących we współczesnym świecie. Łączy ich to, że nie postrzegają transformacji jako jasno określonego przejścia od stanu A do stanu B. Ich artykuły należy traktować jako diagnozę i analizę jednych z najważniejszych procesów o charakterze zarówno krajowym, regionalnym, jak i globalnym. Dla większej czytelności monografia została podzielona na trzy bloki tematyczne: Energetyka, Gospodarka, Sprawy międzynarodowe.

Opracowanie zaczyna się artykułem Artura Galbarczyka, który analizuje strategie transformacji energetycznej w wydaniu polskich i niemieckich spółek elektroenergetycznych. Stawia on tezę, że w 2019 r. spółki elektroenergetyczne działające w Polsce rozpoczęły transformację energetyczną w rozumieniu celów polityki klimatyczno-energetycznej Unii Europejskiej do 2030 r. Działania te porównuje do zmian strategii przeprowadzanych przez spółki niemieckie od 2013 r. Wybór rynku niemieckiego do analizy porównawczej wynika z faktu, iż gospodarkę niemiecką, podobnie jak polską, cechuje duża rola węgla w wytwarzaniu energii elektrycznej, jednocześnie gospodarka niemiecka wcześniej niż polska rozpoczęła działania zmierzające do ograniczenia wykorzystania węgla w wytwarzaniu energii elektrycznej.

W kolejnym artykule Ilona Jędrasik szczegółowo omawia założenia oraz ewolucję procesu kształtowania brytyjskiej polityki energetycznej w latach 2000-2019. Wielka Brytania od początku budowania swojej polityki klimatycznej otwarcie wyrażała ambicje stania się globalnym liderem w tym procesie. Najwcześniejsze polityki strategiczne pojawiły się w pierwszych latach XXI wieku i od początku towarzyszyły im regulacje służące realizacji przyjętych założeń i wsparciu osiąganych celów. W kolejnych dwóch dekadach wektor kluczowych założeń tych strategii nie zmienił się, a jedynie podjęte środki, w postaci przyjmowanych regulacji i decyzji rządu, mogły się zaostrzać lub łagodnieć w zależności od osiąganych efektów, warunków gospodarczych i społecznych. Do najważniejszych cech brytyjskiej strategii zaliczyć należy m.in. stabilność celów i przyjmowanych regulacji, transparentność procesu decyzyjnego oraz wysoką akceptację społeczną.

Drugą część opracowania, koncentrującą się na sprawach gospodarczych, otwiera artykuł Marleny Gołębiowskiej poświęcony przedsiębiorstwom państwowym w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. W opracowaniu przeprowadzono empiryczne badanie skali zaangażowania właścicielskiego państwa w spółkach wchodzących w skład podstawowych indeksów giełdowych ośmiu krajów - Polski, Czech, Rumunii, Węgier, Słowacji, Bułgarii, Chorwacji i Słowenii. Wyniki wskazują, że obraz spółek blue chips w badanych krajach jest bardzo zróżnicowany: począwszy od Słowenii i Polski, w których skład podstawowych indeksów giełdowych jest obecnie wyraźnie zdominowany przez spółki państwowe, po Bułgarię i Słowację, gdzie takich spółek brakuje. Ponadto w Polsce w ciągu ostatniej dekady udział spółek państwowych w indeksie WIG20 zwiększył się dwukrotnie. Artykuł stanowi przyczynek do dyskusji na temat istotnego wpływu państwa na sytuację na rynku kapitałowym.

W kolejnym artykule Patrycja Fatyga przygląda się problemowi agresywnej optymalizacji podatkowej oraz możliwościom jej przeciwdziałania, zarówno na poziomie ustawodawstwa krajowego, jak i na poziomie Unii Europejskiej. Optymalizacje podatkowe są współcześnie jednym z istotnych zagrożeń stabilności finansów publicznych, jednak - jak wskazuje badaczka - bez zsynchronizowanej, spójnej i kompleksowej implementacji we wszystkich krajach członkowskich UE nowe regulacje nie przyniosą spodziewanych korzyści. Kwestie podatkowe nie wyczerpują problematyki finansów publicznych poruszanej w monografii.

Grzegorz Otczyk stawia prowokacyjne pytanie, czy właściwe jest korzystanie w gospodarce budżetowej z mierników opartych o relację wielkości budżetowych do wartości PKB. Autor wskazuje, że taka metoda postępowania może prowadzić do destabilizacji finansów publicznych. Przykładowo, w sytuacji kurczącego się udziału budżetu względem wartości PKB oraz konieczności ponoszenia wydatków na poziomie określonej procentowo wartości PKB pojawia się ryzyko ograniczania pozostałych wydatków tak, aby nie złamać dyscypliny budżetowej. W konsekwencji badacz postuluje przedefiniowanie wskaźników wykorzystywanych w gospodarce budżetowej państwa opartych o wartość PKB, mając jednak pełną świadomość, że znalezienie nowych wskaźników nie będzie rzeczą łatwą.

Część gospodarczą zamyka artykuł Marcina Kawko. Autor analizuje w nim metody działania polskich przedsiębiorców w latach 90. XX wieku w wymiarze etycznym. Pokazuje, że w pierwszych latach transformacji polscy przedsiębiorcy stosowali ruchy pozorowane, które miały zastąpić prawdziwą etykę w biznesie. Przyczyn takiego stanu rzeczy nie można tłumaczyć jedynie dziedzictwem PRL. Złożyły się na to z jednej strony głębsze uwarunkowania historyczne, z drugiej sama specyfika procesu transformacji - relatywizacja systemu wartości, wzrost bezrobocia oraz umacnianie się postaw indywidualistycznych.

Ostatnią część monografii, dotyczącą spraw międzynarodowych, otwiera artykuł dr Justyny Kłobukowskiej poświęcony działalności międzynarodowych organizacji finansowych promujących koncepcję zrównoważonych finansów. W koncepcji tej zakłada się uwzględnianie w strategiach inwestycyjnych nie tylko aspektów ekonomicznych, ale też ekologicznych i społecznych. Przykładem może być odmowa finansowania przez banki elektrowni węglowych. Celem opracowania jest zidentyfikowanie oraz ocena działań podejmowanych przez wybrane międzynarodowe organizacje finansowe, takie jak Eurosif, UN PRI czy FEBEA.

W kolejnym artykule Adriana Skorupska przenosi nas w świat dyplomacji, analizując międzynarodową działalność polskich województw. Postępujące zmiany w środowisku międzynarodowym sprawiają, że przemianom ulegają także podmioty, formy, funkcje oraz narzędzia wykorzystywane w dyplomacji, która niezmiennie pozostaje głównym mechanizmem sterowania w stosunkach międzynarodowych. Obok państw, które są tradycyjnie postrzegane jako główni uczestnicy stosunków międzynarodowych, pojawiają się nowi aktorzy. Należą do nich m.in. podmioty suprapaństwowe (przede wszystkim organizacje międzynarodowe) i pozapaństwowe (korporacje transnarodowe, NGO). Badaczka koncentruje uwagę na kolejnej grupie uczestników stosunków międzynarodowych - aktorach subpaństwowych, do których zalicza się jednostki samorządu terytorialnego (regiony, miasta).

Monografię kończy artykuł Marka Wąsińskiego poświęcony analizie amerykańskiej polityki handlowej pod rządami prezydenta Donalda Trumpa. Za pomocą teorii gier autor ukazuje, jak działania Trumpa przedefiniowały macierz decyzyjną amerykańskich partnerów handlowych - Kanady i Meksyku w trakcie renegocjacji umowy NAFTA. Wzajemne relacje tych państw zawsze cechowała asymetria i współzależność. Jednak Trump doprowadził do zmiany niekonfrontacyjnej asymetrii w konfrontacyjną i wykorzystał współzależność do wywierania nacisków. Dzięki temu w toku negocjacji Stany Zjednoczone uzyskały kilka ustępstw, które świadczą o skuteczności zastosowanych zabiegów. Osiągnięte zostały cele polityczne, natomiast efekty gospodarcze będą zależeć od sposobu wdrażania umowy, a ich faktyczne zmierzenie będzie dodatkowo utrudnione ze względu na pandemię.

Adam Rogoda, Adriana Skorupska, Marek Wąsiński